دستگاه های بافت تابلو فرش

1- دار یا دستگاه بافت تابلو فرش

بطور کلی دار قالی بافی یکی از مهمترین و اساسی ترین ابزار تولید قالی بشمار می رود و در حقیقت دار در قالی بافی نقش “پی” را در ساختمان دارد. دار قالیبافی به چهار چوبه ای (فلزی یا چوبی) بشکل مربع یا مستطیل گفته می شود که عمل چله کشی برای بافت فرش بر روی آن انجام می گیرد.

اجزای اصلی دار قالی بافی عبارتند از:

دو تیرک افقی, یکی در بالا به نام سر دار و دیگری در پایین به نام زیر دار که این تیرکها سره نیز نامیده  شده و نقش عمده را در دستگاه قالیبافی ایفا می کنند.

دو تیرک عمودی در طرفین , یکی در سمت راست بنام راست رو و دیگری در سمت چپ بنام چپ رو.

پیچ ها و ستون ها: از جنس آهن بوده و بصورت حایل در نگهداری سره ها در وسط (قسمت میانی) دار عمل کرده و در سفت یا شل کردن چله ها بکار می رود . تعداد پیچ ها و ستون ها بستگی به عرض دار دارد.

دارهایی که امروزه برای بافت تابلو فرش چهره  استفاده قرار می گیرند اکثراً فلزی هستند. این نوع دارها معمولاً سبک تر بوده و حمل و نقل آنها آسان است. اما در این دارها دیگر فرش قابلیت پائین کشیدن روی دار و چرخاندن به پشت را ندارد  ولی دارها دارای قابلیت سفت کردن و شل کردن و نیز بالا رفتن را دارند که  این کار معمولاُ با پیچهایی که در تیرک عمودی در طرفین دار قرار دارند صورت می گیرد.

بطور کلی دار قالی به دو دسته عمده تقسیم می شود:

ا- دار عمودی (ایستاده) 2- دار افقی (خوابیده یا زمینی) که دار قالی در بافت تابلو فرش بصورت دار عمودی (ایستاده)  بوده  و این نوع دار رایج ترین دار در امر قالی بافی می باشد. دار عمودی خود دارای چندین نوع می باشد[1] که از معروفترین آنها می توان به دار ترکی (تبریزی) اشاره کرد. این نوع دار که به آن دار دو طرفه یا دو نفره (چله کشی با دو نفر ممکن می گردد) نیز می گویند برای بافت اکثر تابلو فرشها البته نوع فلزی آن در حال حاضر مورد استفاده قرار می گیرد.

از ویژگیهای دار ترکی (تبریزی) می توان به موارد زیر اشاره کرد:

در این نوع دار, فرش بافته شده می تواند در آن دوران کند و به این جهت با چرخاندن قسمت بافته شده از فرش به پشت دار امکان ادامه بافت برای بافنده در این دار مهیا می گردد.

• معمولاً دارای چله های سفت (کشیده) می باشد.
• پشت و روی فرش بافته شده قابل رویت می باشد.
• شل یا سفت کردن بوسیله پیچ و مهره انجام می شود.
• بطور معمول می توان دو یا سه بار نسبت به پائین کشی اقدام کرد.
• امکان پرداخت بر روی دار میسر است.
• برای چله کشی به دو استاد کار نیاز مند هست.

تصویر فوق چرخانده  شدن  قسمت بافته شده از فرش به پشت دار و امکان ادامه بافت را نشان می دهد

پشت تابلو فرش روی دار

پرداخت اولیه روی تابلو فرش در حال بافت با قیچی توسط بافنده  یا استاد کار

2- قلاب بافت:

نوعی چاقوی بافت محسوب می شود که ازسه قسمت دسته, برای گرفتن چاقو, تنه (تیغ)  بطول 2- 4 سانتیمتر و نوک قلابی تشکیل شده است. اندازه قلاب بافت بر حسب دست بافنده قابل تغییر است (حدود 12 سانتی متر).  جنس قلاب بافت فلزی بوده و نوک آن بر حسب رجشمار فرش تعیین می گردد. بعلاوه بافنده با استفاده از نوک قلاب که صیقلی  می باشد می تواند تارهای عقب را به جلو کشیده و خامه را به درستی به تارها گره بزند. تنه قلاب نیز  مثل چاقو تیز بوده و خامه را به اندازه مناسب می برد. این وسیله  را به نام چاقوی تبریزی یا قلاب تبریزی نیز می شناسند. بیشتر در مناطق آذربایجان و یا توسط افرادی که گره های متقارن در بافته های خود استفاده می کنند کاربرد دارد.  بافتن فرشهایی با رج شمار بالا, افزایش سرعت بافت,آسیب نرساندن به انگشتان در گرفتن تار, متناسب و منظم بودن انداره گره ها و صرفه جویی در مصرف پشم با زدن گره های ساق کوتاه از مزیتهای استفاده از این نوع وسیله می باشد.

شایان ذکر است که در مناطقی که با گره فارسی کار می کنند گره توسط انگشتان دست و بدون استفاده ار کارد قلاب دار بافته می شود؛ لذا این وسیله بافتی در این نوع سبک بافت کارد یا کارتک نامیده می شود که فقط برای برش  بویژه برش اضافه خامه پس از هر گره کاربرد دارد  و از دو قسمت دسته  و تیغه تشکیل شده است.

3- سیخ پودگذاری:

این وسیله عبارت از تسمه  نازک فلزی به طول تقریبی نیم متر تا هفتاد سانتی متر می باشد که دارای نوک قلابی و صاف و صیقلی شده  و نیز  عرض یک الی یک و نیم سانتیمتر می باشد . سیخ پود گذاری برای کشیدن پود از بین تارهای چله بکار می رود. در انتهای دسته آن نیز سوراخی قرار دارد که از آن برای کشیدن نخ پود استفاده می شود.کاربرد سیخ پود گذاری در بین قالیبافان ترکی بافت یا متقارن بافت متداول است. بدلیل اینکه در این سبک قالیبافی چله ها از کشش  زیادی برخوردارند و دست بافنده به راحتی از بین چله ها برای پود گذاری عبور نمی کند. به همین دلیل از این وسیله فلزی کمک می گیرند.

4- شانه (دفه):

شانه را به نام دفه یا دفتین نیز می شناسند و یکی از ابزارهای مهم قالیبافی بشمار می رود. از این وسیله برای کوبیدن پود (نازک و کلفت) بعد از هر رج بافت استفاده می شود.  جنس دفه فلزی بوده و از دو قسمت دسته و شانه تشکیل شده است. در شانه تبریزی که متشکل از تسمه های فلزی یک تکه است قسمتی  از تسمه ها  که بهم فشرده  شده و  می چسبند دسته  دفه را تشکیل می دهند و طرف دیگری که باز هست شانه را شکل می دهند. استفاده از این وسیله در بافت  مهارت لازم را می طلبد چرا که عدم دقت در کوبیدن آن موجب کم شدن دوام چله ها و حتی پاره شدن آنها نیز می گردد.

از ویژگیهای دفه فاصله دندانه ها از یکدیگر و صاف و صیقلی بودن آنها می باشد که بر اساس رجشمار فرش انتخاب می شود. شانه تبریزی معمولاً نیم کیلو وزن دارد به همین سبب بافنده قادر است آن را با یک دست روی پودها بکوبد. استفاده از این نوع شانه امکان بافت قالی هایی با رجشمار می بالا را فراهم آورد.

شانه نوع فارسی بافت بر خلاف نوع ترکی که تخت می باشد دارای دسته انحنائی معمولاً چوبی بوده  و با تیغه های فلزی ضخیم و موازی ساخته می شود. در این نوع شانه  دندانه ها یا تیغه ها بصورت پرس شده متصل به بخش انتهایی دسته چوبی هستند و از نظر وزن سنگین تر از شانه تبریزی است. معمولاً تیغه های فلزی آن در مقایسه با تیغه های شانه تبریزی دارای ضخامت بیشتری است و به آن کرکیت نیز می گویند.[2]

5- قیچی ترکی

قیچی وسیله ای  برای پرداخت و چیدن پرزهای اضافی حاصل از گره ها هست. البته بعلت اینکه امروزه پرداخت تابلو فرشهای دست بافت معمولاً بعد از اتمام بافت انجام می گیرد این کار توسط دستگاههائی بنام ماشین پرداخت بشکل برقی صورت می گیرد و قیچی تنها برای کارهای سبک و بریدن نخ بکار می رود. با این حال نقش قیچی در پرداخت برجسته تابلو فرشهای برجسته بسیار حائز اهمیت است و در همین راستا امروزه قیچی های مختلف با سایزهای متنوع ساخته می شود.

در منطقه آذربایجان نوع قیچی که برای قالیبافی بکار می رود از نوع ترکی بوده که دسته این نوع قیچی برآمده و زاویه دار تر است. دو لبه تیغه قیچی دارای نوک  تیز و تیغه های صاف می باشد.

قیچی فارسی از نوع تخت بوده و در تیغه آن زائده فلزی کوچکی هست که برای میزان کردن اندازه پرزها بکار گرفته میشود و از آن برای کوتاه کردن پرزها استفاده می کنند. یکی از اصلی ترین عامل ها برای بافت، ابزار مناسب و بدون نقص می‌باشد که برای راحتی کار بافنده و جلوگیری از هر نقصی از ابزار مناسب و بدون ایراد و متناسب با رج شمار فرش استفاده میشود. مثلا استفاده از ابزار نامناسب مثلا دفه ی نامناسب، به تار ها آسیب می‌رساند.

بافنده باید دقت کند از ابزار متناسب با رج شمار فرش خود استفاده کند و از ابزار معیوب استفاده نکند و حدالامکان از ابزار نو و سالم استفاده کند.

ابزار هایی که در بافت تابلو فرش استفاده میشود :

قلاب شكلی دیگر از انواع چاقوهای بافندگی است با این تفاوت كه همانگونه از نام آن پیدا است، دارای زایده ای قلاب مانند در نوك تیغه می باشد. قلاب فقط در مناطقی كه از گره تركی استفاده می نمایند كاربرد دارد. دسته و تیغه قلاب از یك آلیاژ مقاوم ساخته می شود و هر دو بصورت پیوسته و متصل به هم هستند. در ساخت قلاب هیچ گاه از دسته چوبی استفاده نمی گردد.

این اسامی به وسیله ای اطلاق می گردد که دارای دندانه‌های فلزی با فاصله منظم و دسته چوبی یا فلزی می‌باشد. وزنی در حدود نیم کیلو داشته و برای کوبیدن و قرار دادن پود در بین تارها بعد از هر رج بافت می‌باشد. دفه از نظر فرم و ظاهر در انواع مختلف ساخته می شود، اما کارآیی همگی یکسان است و تفاوت های موجود به نحوی مرتبط با سنت های بافندگی نزد اقوام مختلف می باشد.
قسمت اصلی دفتین تیغه های آن است که مرکب از تیغه های فلزی می باشد . قسمت جلوی تیغه ها کمی باریکتر و تیزتر است تا به راحتی در داخل تارهای فرش فرو رود .

همان گونه كه از نام آن پیداست ، این وسیله برای كشیدن پودهای فرش اعم از پود رو، و پود زیر مورد استفاده قرار می گیرد. جنس آن از آلیاژهای نرم و انعطاف پذیر انتخاب می شودتا به راحتی از لابه لای تارهای فرش عبور كند. طول آن حدود ۵۰ الی ۷۰ سانتیمتر است . نوك این وسیله بصورت قلاب است تا نخ پود را به دور آن چرخانده و سپس از لابه لای تارهای فرش عبور دهند.

همچنین برخی از آنها دارای سوراخی در انتها می باشند كه می توان پود را از داخل آن نیز عبور داده و ازلا به لای تارهای فرش بكشند. البته سیخ پودكشی در همة مناطق مورد استفاده قرار نمی گیرد و برخی از بافندگان با دست نخ پود را از میان تارهای فرش عبور می دهند. دستگاههای قالی بافی که اصطلاحا به آنها دار نیز گفته می شود عبارتند از چهار چوبه هایی به شکل مستطیل از جنس چوب و یا فلز و سایر متعلقات آن از قبیل پایه ، نیمکت و چرخ دندانه های مربوطه . از نظر شکل دستگاه و مکانیسم بافت آنها را به دو نوع تقسیم می کنند: 1- دستگاه های افقی  2- دستگاه های عمودی

دار عمودی تبریزی ، متداول ترین نوع دار عمودی است. در کار کردن با این دار بافنده تغییر جا نمی دهد دو چوب تحتانی (زیردار) و فوقانیبافت تابلو فرش