حمام ها در فرهنگ و تمدن ایرانی جایگاهی فراتر از صرفاً محلی برای تطهیر داشته اند. این بناهای ارزشمند کانون های اجتماعی فرهنگی و حتی اقتصادی محسوب می شدند که معماری آن ها بازتاب دهنده ذوق هنری و دانش فنی معماران چیره دست هر دوره بود. در میان انبوه حمام های تاریخی که گواه بر این اهمیت هستند حمام پرهیزگار اصفهان یکی از نمونه های شاخص و درخور توجه به شمار می رود. این بنای کهن با خشت و آجر و کاشی های رنگین خود روایتگر فصولی از تاریخ اصفهان و سبک زندگی مردمان آن دیار در سده های گذشته است. درک پیشینه و چگونگی شکل گیری این اثر نه تنها لایه هایی از تاریخ معماری ایران را آشکار می سازد بلکه پنجره ای به سوی فهم عمیق تر از بافت اجتماعی و فرهنگی اصفهان در دوران صفویه و پس از آن می گشاید. علاقه مندان به تاریخ معماری سنتی و شناخت هویت شهری اصفهان با کاوش در زوایای تاریخچه ساخت حمام پرهیزگار به اطلاعات ارزشمندی دست خواهند یافت که می تواند درک آن ها را از این میراث گرانبها ارتقا بخشد.
حمام پرهیزگار یکی از یادگارهای ارزشمند و کهن شهر تاریخی اصفهان است که در بافت قدیمی این شهر جای گرفته است. این بنای عمومی که روزگاری نقش مهمی در زندگی روزمره ساکنان محله خود ایفا می کرده امروزه به عنوان یک اثر معماری برجسته و نمادی از حمام های سنتی ایرانی مورد توجه قرار دارد. حمام ها در گذشته صرفاً فضایی برای شستشو نبودند بلکه محلی برای گردهمایی های اجتماعی گفت وگو استراحت و حتی انجام برخی مراسم و مناسک به شمار می رفتند. حمام پرهیزگار نیز با در نظر گرفتن نیازهای اجتماعی و فرهنگی زمان خود طراحی و ساخته شده و از این رو مطالعه و معرفی آن اهمیت بسزایی در شناخت تاریخ و فرهنگ اصفهان دارد. این بنا با ساختار معماری خاص و تزئینات هنرمندانه خود بخشی از هویت تاریخی این شهر نصف جهان را تشکیل می دهد و بازدید از آن می تواند تجربه ای غنی از گذشته را برای علاقه مندان به ارمغان آورد.
بررسی اسناد تاریخی و پژوهش های صورت گرفته نشان می دهد که احداث حمام پرهیزگار به دوره صفویه بازمی گردد. دوران صفویه به ویژه در زمان پادشاهی شاه عباس کبیر اوج شکوفایی اصفهان در زمینه های معماری شهرسازی و هنر بود. در این دوره بناهای عمومی متعددی از جمله مساجد بازارها پل ها و حمام ها ساخته شدند که هر یک به نوبه خود شاهکاری از معماری ایرانی اسلامی محسوب می شوند. حمام پرهیزگار نیز در همین بستر تاریخی و فرهنگی شکل گرفته است. زمان دقیق احداث آن را معمولاً به قرن یازدهم هجری قمری نسبت می دهند که مصادف با قرن هفدهم میلادی است. این قدمت حمام پرهیزگار را در زمره بناهای ارزشمند صفوی قرار می دهد که در کنار دیگر آثار این دوره تصویر کاملی از اصفهان عصر صفوی ارائه می دهد. بانی اصلی حمام فرد یا نهادی بوده که با توجه به نیازهای محله و سیاست های توسعه شهری آن زمان اقدام به ساخت چنین بنایی کرده است.
تعیین قدمت دقیق بناهای تاریخی همواره با چالش هایی همراه است به ویژه در مورد حمام های عمومی که ممکن است کتیبه یا سند دقیقی از زمان احداث اولیه آن ها باقی نمانده باشد. با این حال با تکیه بر شواهد معماری سبک ساخت و ساز نوع مصالح به کار رفته و همچنین مقایسه آن با دیگر بناهای تاریخ دار دوره صفوی در اصفهان متخصصان و تاریخ نگاران معماری توانسته اند قدمت حمام پرهیزگار را تخمین بزنند. این تخمین ها عموماً بر اواسط یا اواخر دوره صفویه یعنی حدود قرن یازدهم هجری قمری (قرن هفدهم میلادی) متمرکز هستند. این دوره همانطور که پیش تر اشاره شد عصر طلایی معماری اصفهان محسوب می شود و وجود حمامی با این ابعاد و ویژگی ها در آن زمان کاملاً منطقی و همخوان با توسعه شهری آن دوران است. این قدمت حمام پرهیزگار را به یکی از قدیمی ترین حمام های باقی مانده در اصفهان تبدیل می کند که ارزش تاریخی آن را دوچندان می سازد.
در مورد هویت دقیق سازنده یا بانی حمام پرهیزگار اطلاعات مستند و قطعی در دست نیست که بتوان به طور قاطع نام فرد یا نهاد خاصی را به عنوان مؤسس آن ذکر کرد. بسیاری از بناهای عمومی در دوران صفویه و قاجار توسط افراد خیّر حاکمان محلی یا حتی بخشی از موقوفات بزرگ ساخته می شدند. با توجه به اینکه حمام ها جزو زیرساخت های ضروری شهرها محسوب می شدند احتمال دارد که ساخت آن توسط فردی متمول و با نیت خیر یا به دستور یکی از مقامات محلی برای رفاه حال ساکنان محله صورت گرفته باشد. همچنین ممکن است این حمام بخشی از یک مجموعه بزرگتر شامل بازار مسجد یا کاروانسرا بوده باشد که در طول زمان نام بانی اصلی آن به فراموشی سپرده شده است. عدم وجود کتیبه ای مشخص در داخل حمام که نام بانی یا تاریخ دقیق ساخت را ذکر کرده باشد باعث شده تا هویت سازنده آن در هاله ای از ابهام باقی بماند و تنها بتوان بر قدمت تاریخی و اهمیت معماری آن تأکید کرد.
حمام پرهیزگار در شهر اصفهان یکی از قطب های اصلی گردشگری تاریخی و فرهنگی ایران واقع شده است. اصفهان که به دلیل داشتن آثار تاریخی متعدد از دوره های مختلف به «نصف جهان» شهرت یافته میزبان بناهای ارزشمندی چون میدان نقش جهان مساجد تاریخی کاخ ها و پل ها است. حمام پرهیزگار نیز در کنار این آثار بخشی از غنای تاریخی این شهر را تشکیل می دهد. موقعیت جغرافیایی این حمام در بافت قدیمی و تاریخی اصفهان اهمیت آن را از منظر دسترسی و ارتباط با دیگر بناهای کهن دوچندان می کند. قرارگیری آن در یکی از محله های قدیمی شهر نشان دهنده نقش حیاتی حمام ها در زندگی روزمره ساکنان این محلات در گذشته بوده است. این موقعیت همچنین امکان گشت و گذار در کوچه پس کوچه های تاریخی اطراف و آشنایی بیشتر با فضای سنتی اصفهان را برای بازدیدکنندگان فراهم می آورد.
برای دسترسی دقیق به حمام تاریخی پرهیزگار در اصفهان باید به بافت قدیمی شهر مراجعه کرد. این حمام در خیابان کمال کوچه حمام پرهیزگار واقع شده است. خیابان کمال یکی از خیابان های قدیمی اصفهان است که خود حاوی بناهای تاریخی دیگری نیز هست. قرارگیری حمام در کوچه ای فرعی نشان دهنده این است که در گذشته حمام ها معمولاً در قلب محلات مسکونی ساخته می شدند تا دسترسی ساکنان به آن ها آسان باشد. این موقعیت جغرافیایی در نزدیکی دیگر آثار تاریخی اصفهان این امکان را به گردشگران می دهد که در یک برنامه بازدید فشرده علاوه بر حمام پرهیزگار از بناهای اطراف نیز دیدن کنند و با بافت تاریخی و فرهنگی محلات قدیمی اصفهان بیشتر آشنا شوند. دسترسی به این حمام معمولاً از طریق وسایل نقلیه عمومی یا تاکسی امکان پذیر است و پس از رسیدن به خیابان کمال با کمی پیاده روی در کوچه مشخص شده می توان به ورودی حمام رسید.
معماری حمام پرهیزگار نمونه ای شاخص از سبک معماری حمام های سنتی ایرانی به ویژه آنچه در دوره صفویه در اصفهان رواج داشته است. این معماری با در نظر گرفتن ملاحظات اقلیمی فرهنگی و کاربردی طراحی شده است. یکی از ویژگی های اصلی این نوع معماری رعایت سلسله مراتب فضایی و کنترل دما و رطوبت در بخش های مختلف حمام است. ورودی حمام معمولاً با یک هشتی یا فضای واسط آغاز می شود تا از اتلاف انرژی و دید مستقیم به فضای داخلی جلوگیری شود. سپس به فضاهای اصلی مانند سربینه (رختکن) و گرمخانه (فضای شستشو) می رسیم که هر یک با معماری خاص خود و تزئینات متناسب با کاربردشان طراحی شده اند. استفاده از مصالح مقاوم در برابر رطوبت و حرارت مانند ساروج و آجر و همچنین بهره گیری از سیستم های گرمایشی و آبرسانی سنتی از دیگر ویژگی های معماری این بناها است. گنبدهای متعدد با نورگیرهای سقفی (جامخانه) نیز برای تأمین نور و تهویه طبیعی به کار رفته اند که زیبایی خاصی به فضای داخلی می بخشند.
سبک معماری حمام پرهیزگار به وضوح متأثر از اصول و زیبایی شناسی معماری دوره صفویه است. این سبک که در اصفهان به اوج خود رسید بر استفاده از فضاهای بزرگ و متناسب تزئینات غنی و استفاده هوشمندانه از نور و آب تأکید دارد. در حمام پرهیزگار می توان عناصری چون گنبدهای آجری مقرنس کاری ها کاشی کاری های معرق و هفت رنگ و همچنین نقاشی های دیواری را مشاهده کرد که همگی نشان دهنده سبک هنری این دوره هستند. طراحی فضاهای داخلی به گونه ای است که حس آرامش و آسایش را به مراجعه کننده القا کند. استفاده از نورگیرهای سقفی علاوه بر تأمین نور طبیعی جلوه ای معنوی به فضا می بخشد. سیستم گرمایش از کف (گلخن) و تون حمام نیز بخشی از دانش فنی مهندسی آن دوران است که امکان گرم کردن آب و فضای حمام را فراهم می کرده است. این سبک معماری حمام پرهیزگار را به یکی از زیباترین نمونه های حمام های سنتی ایرانی تبدیل کرده است.
حمام پرهیزگار همانند بسیاری از حمام های سنتی ایرانی از بخش های مختلفی تشکیل شده که هر یک کاربری خاص خود را داشته اند و در مجموع یک چرخه عملکردی کامل را شکل می داده اند. این بخش ها معمولاً شامل سردر ورودی هشتی سربینه یا رختکن میاندر گرمخانه خزینه بخش شستشو (نورخانه یا صفه شاه نشین) تون حمام و چاه آب (گاورو یا موتورخانه) بوده اند. سربینه اولین فضای بزرگ پس از ورودی است که معمولاً با گنبدی بزرگ و سکوهایی برای نشستن و تعویض لباس مشخص می شود و غالباً زیباترین تزئینات حمام در این بخش قرار دارد. میاندر فضایی رابط با دمای معتدل تر است که بین سربینه و گرمخانه قرار می گیرد تا بدن به تدریج با اختلاف دما سازگار شود. گرمخانه اصلی ترین فضای شستشو با دمای بالا و رطوبت زیاد است که شامل بخش های مختلفی برای شستشو و خزینه (حوض آب گرم) می شود. هر یک از این بخش ها با دقت و مهارت خاصی طراحی و ساخته شده اند تا هم کاربری مورد نظر را داشته باشند و هم زیبایی بصری بنا را حفظ کنند.
حمام پرهیزگار به دلایل متعددی دارای اهمیت تاریخی و فرهنگی فراوانی است. از منظر تاریخی این بنا به دوره صفویه تعلق دارد که یکی از مهم ترین اعصار تاریخ ایران به ویژه در زمینه توسعه شهری و معماری محسوب می شود. وجود این حمام اطلاعات ارزشمندی درباره سبک زندگی آداب و رسوم و نیازهای بهداشتی و اجتماعی مردمان آن دوره ارائه می دهد. از منظر فرهنگی حمام ها در گذشته تنها محلی برای شستشو نبودند بلکه فضاهایی برای گردهمایی های اجتماعی تبادل اطلاعات استراحت و حتی برگزاری برخی مراسم خاص بودند. حمام پرهیزگار به عنوان نمونه ای از این فضاهای چندکاربردی نقش مهمی در حیات اجتماعی محله خود ایفا می کرده است. همچنین معماری و تزئینات هنری این بنا بازتاب دهنده ذوق و هنر ایرانی در دوران صفویه است و به عنوان یک اثر هنری معماری مورد مطالعه و تحسین قرار می گیرد. حفاظت از این بنا نه تنها حفظ یک ساختمان قدیمی است بلکه پاسداری از بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی شهر اصفهان و کشور ایران محسوب می شود.
بناهای تاریخی به مرور زمان تحت تأثیر عوامل طبیعی مانند فرسایش رطوبت و زلزله و همچنین عوامل انسانی مانند تغییر کاربری بی توجهی و تخریب قرار می گیرند و نیاز به مرمت و بازسازی پیدا می کنند. حمام پرهیزگار نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. در طول سده هایی که از زمان احداث آن می گذرد این بنا بارها دستخوش تغییرات و آسیب هایی شده که لزوم انجام عملیات مرمت را ایجاب کرده است. سازمان ها و نهادهای متولی حفظ میراث فرهنگی در دوره های مختلف اقدام به مرمت و بازسازی بخش های آسیب دیده حمام پرهیزگار کرده اند. این مرمت ها با هدف حفظ اصالت بنا استحکام بخشی به سازه و احیای بخش های تخریب شده صورت گرفته اند. فرآیند مرمت بناهای تاریخی نیازمند دانش و تخصص ویژه ای است تا ضمن حفظ ویژگی های معماری اصلی بنا برای نسل های آینده نیز ماندگار بماند. تاریخچه مرمت های صورت گرفته بر روی حمام پرهیزگار گواه تلاش هایی است که برای حفظ این میراث ارزشمند انجام شده است.
در حال حاضر حمام پرهیزگار پس از گذراندن دوره های مختلف تاریخی و انجام عملیات مرمت وضعیت نسبتاً مناسبی دارد. با توجه به اهمیت تاریخی و معماری این بنا و همچنین تغییر سبک زندگی و عدم استفاده از حمام های عمومی به شیوه سنتی کاربری این بنا تغییر کرده است. امروزه حمام پرهیزگار دیگر به عنوان یک حمام عمومی فعال مورد استفاده قرار نمی گیرد بلکه به عنوان یک اثر تاریخی و فرهنگی نگهداری می شود. وضعیت کنونی بنا امکان بازدید برای عموم را فراهم می کند تا علاقه مندان بتوانند از نزدیک با معماری و فضای یک حمام سنتی دوره صفوی آشنا شوند. بخش هایی از بنا ممکن است به فضاهایی برای نمایش برگزاری رویدادهای فرهنگی کوچک یا حتی کاربری های مرتبط با گردشگری فرهنگی تبدیل شده باشند اما هسته اصلی و ساختار معماری آن حفظ شده است. وضعیت دقیق بنا و بخش های قابل بازدید آن ممکن است بسته به زمان و سیاست های نگهداری تغییر کند اما هدف اصلی حفظ و نمایش این میراث ارزشمند است.
کاربری فعلی حمام پرهیزگار با توجه به تغییر سبک زندگی و نیازهای جامعه امروزی از حالت سنتی خود خارج شده است. همانطور که اشاره شد این بنا دیگر به عنوان یک حمام عمومی مورد استفاده قرار نمی گیرد. کاربری کنونی آن بیشتر در راستای حفظ و معرفی آن به عنوان یک اثر تاریخی و فرهنگی است. در برخی موارد بخشی از فضای حمام پس از مرمت و تجهیز به موزه حمام های سنتی نمایشگاهی از اشیاء مرتبط با فرهنگ حمام در گذشته یا حتی یک چایخانه سنتی با حفظ فضای معماری اصلی تبدیل شده است. این تغییر کاربری به منظور تأمین هزینه های نگهداری بنا و فراهم کردن امکان بازدید برای عموم صورت می گیرد. هدف اصلی از این تغییر کاربری حفظ کالبد تاریخی بنا و ارائه تجربه ای متفاوت و آموزنده به بازدیدکنندگان است تا با فرهنگ و تاریخ حمام های ایرانی آشنا شوند. نوع دقیق کاربری فعلی ممکن است در طول زمان دستخوش تغییراتی شود اما همواره در چارچوب حفاظت از میراث فرهنگی تعریف می شود.
برای کسب اطلاعات دقیق و موثق درباره تاریخچه ساخت حمام پرهیزگار و جزئیات معماری و تاریخی آن می توان به منابع مختلفی مراجعه کرد. مهم ترین این منابع شامل کتاب ها و مقالات تخصصی در زمینه تاریخ معماری ایران به ویژه معماری دوره صفویه و قاجار و تاریخ شهر اصفهان هستند. پژوهش های دانشگاهی و پایان نامه های مرتبط با بناهای تاریخی اصفهان نیز می توانند حاوی اطلاعات ارزشمندی باشند. آرشیوهای سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شامل اسناد مرمتی عکس های تاریخی و نقشه های بنا از دیگر منابع مهم هستند. بازدید از خود بنا و گفتگو با کارشناسان و راهنمایان محلی که با تاریخچه آن آشنا هستند نیز می تواند اطلاعات دست اولی را در اختیار قرار دهد. همچنین وب سایت های معتبر و پایگاه های اطلاعاتی مرتبط با میراث فرهنگی ایران می توانند منابع خوبی برای شروع تحقیق و جمع آوری اطلاعات باشند. استفاده از منابع متعدد و مقایسه اطلاعات آن ها به درک جامع تر و دقیق تری از تاریخچه این حمام کمک خواهد کرد.
حمام پرهیزگار در کدام شهر ایران قرار دارد؟
حمام تاریخی پرهیزگار در شهر اصفهان یکی از شهرهای تاریخی و فرهنگی مهم ایران واقع شده است.
قدمت حمام پرهیزگار به چه قرنی بازمی گردد؟
قدمت حمام پرهیزگار به دوره صفویه یعنی حدود قرن یازدهم هجری قمری (قرن هفدهم میلادی) بازمی گردد.
چه کسی دستور ساخت حمام پرهیزگار را صادر کرد؟
هویت دقیق بانی و سازنده اصلی حمام پرهیزگار در اسناد تاریخی به طور قطعی مشخص نیست.
آیا حمام پرهیزگار در حال حاضر قابل بازدید است؟
بله حمام پرهیزگار پس از مرمت معمولاً به عنوان یک اثر تاریخی برای بازدید عموم باز است.
معماری اصلی حمام پرهیزگار متعلق به چه دوره ای است؟
معماری اصلی حمام پرهیزگار متعلق به سبک معماری دوره صفویه در اصفهان است.
هدف از ساخت حمام پرهیزگار چه بوده است؟
هدف اصلی ساخت حمام پرهیزگار تأمین نیازهای بهداشتی و اجتماعی ساکنان محله در آن دوران بوده است.