خبرگزاری آنلاین گروه استان ها – کورش دیباج: نوروز به عنوان یک جشن باستانی و نمادین که ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران باستان دارد هر ساله در سرتاسر ایران و بسیاری از کشورهای منطقه با شور و شوق خاصی برگزار می شود. یکی از اصلی ترین و شناخته شده ترین اجزای سفره هفت سین ماهی قرمز است که در سال های اخیر به نمادی از زندگی تحول و شادابی در این آئین ملی تبدیل شده است. با این حال پرسش های بسیاری در خصوص ریشه دار بودن یا وارداتی بودن این نماد مطرح است. ماهی قرمز در حالی که به عنوان جز جدایی ناپذیر سفره هفت سین شناخته می شود در متون کهن ایرانی و منابع تاریخی به عنوان یکی از عناصر اصلی جشن نوروزی مشاهده نمی شود. در واقع تاریخچه ورود این نماد به فرهنگ ایرانی با تحولات فرهنگی و سیاسی دوران قاجار ارتباط دارد.
این مسئله که آیا ماهی قرمز به عنوان نمادی از زندگی و خوشبختی به طور سنتی در نوروز ایران حضور داشته است یا اینکه در جریان تماس های فرهنگی با دیگر کشورها به فرهنگ ایرانی راه یافته است نیازمند بررسی های تاریخی و فرهنگی عمیق است. به علاوه واردات این نماد به سفره های نوروزی با توجه به تغییرات فرهنگی و اجتماعی که در دوره های مختلف ایران ایجاد شده نشان دهنده تحولاتی در چگونگی پذیرش نمادها و آئین ها در فرهنگ ایرانی است. در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف این نماد جایگاه آن در فرهنگ نوروزی و تأثیرات آن بر هویت فرهنگی ایرانیان خواهیم پرداخت.
ماهی قرمز و تجربه نوروزی
در گفت وگو با مردم در خیابان ها و بازارهای نوروزی نظرات مختلفی پیرامون ماهی قرمز و حضور آن در سفره هفت سین مطرح شد. خانم رضایی خانه دار در این رابطه به خبرنگار آنلاین می گوید: ماهی قرمز همیشه برای ما نماد زندگی و شادابی بوده است. هر سال از خرید ماهی قرمز برای سفره هفت سین لذت می بریم. به نظر من این ماهی باعث می شود خانه ام پر از انرژی مثبت شود. البته می دانم که شاید ریشه اش ایرانی نباشد ولی برای ما ایرانی ها شده است که جزو سنت های نوروزی باشد.
مونا محمودی یک دانش آموز دبیرستانی نظر متفاوت تری نسبت به بقیه دارد و به خبرنگار آنلاین می گوید: ماهی قرمز همیشه برای من یک چیزی بیشتر از یک نماد بوده. توی بچگی همیشه از این ماهی ها نگه داری می کردم و برای من یک خاطره خوب از نوروز به حساب می آید. اما بعد از مطالعه در مورد تاریخ نوروز فهمیدم که ماهی قرمز هیچ وقت در سفره های قدیمی ایرانی ها نبوده. این خیلی جالب بود که این نماد چطور به این سنت وارد شده است.
ماهی قرمز از چه زمانی وارد سفره هفت سین شد؟
علی رضا حسینی پژوهشگر تاریخ فرهنگی به خبرنگار آنلاین می گوید: ماهی قرمز به هیچ وجه جزئی از سنت های ایرانی نیست. ورود این نماد به سفره های نوروزی در دوره قاجار و تحت تأثیر روابط فرهنگی با چین و روسیه به وقوع پیوست. در تاریخ ایران هیچ گونه اشاره ای به ماهی قرمز در سفره هفت سین نمی شود. در فرهنگ ایرانی ماهی و سایر موجودات آبزی معمولاً نماد زندگی در کلیت فرهنگ بوده اند اما اینکه ماهی قرمز دقیقاً وارد این سفره ها شود نشان دهنده تحولی در پذیرش نمادهای خارجی است.
او ادامه می دهد: این تغییر در دوره قاجار به وضوح تأثیرپذیری فرهنگ ایرانی از دیگر فرهنگ ها را نشان می دهد. علاوه بر این در تاریخ ایران از دیرباز نمادهایی چون سبزه سمنو سیب و سرکه در سفره های نوروزی جایگاه ویژه ای داشتند و هرکدام از این نمادها با معانی عمیقی چون باروری و خوشبختی در ارتباط بودند. واردات ماهی قرمز به سفره هفت سین نشان دهنده فرآیند هم گرایی فرهنگی است اما این تغییرات باید در چارچوب حفظ اصالت های ایرانی صورت گیرد.
این پژوهشگر تاریخ فرهنگی تصریح می کند: ماهی قرمز اگرچه در طول زمان به نماد زندگی و تحول در میان مردم تبدیل شده است اما باید توجه کرد که این نماد نه تنها از ریشه های ایرانی بی بهره است بلکه به مرور زمان در میان مردم به یکی از نشانه های تجاری و بازار مصرف تبدیل شده است. اگرچه این ماهی می تواند به شادابی سفره های نوروزی افزوده و به یک نماد همگانی تبدیل شود اما ما باید نسبت به تحریف تاریخ و میراث فرهنگی خود حساس باشیم.
ماهی قرمز؛ از اسطوره های ایرانی تا تنگ های نوروزی
سارا محمودی استاد تاریخ و میراث فرهنگی به خبرنگار آنلاین می گوید: ورود ماهی قرمز به سفره هفت سین جدا از تأثیرات فرهنگی و تاریخی از جنبه های اسطوره ای نیز قابل بررسی است. در اساطیر ایرانی ماهی به عنوان نماد زندگی و تحول مورد توجه قرار گرفته اما این مسأله به طور مشخص در مورد ماهی قرمز صدق نمی کند. اسطوره های ایرانی بیشتر به موجودات آبزی دیگری مانند گاوآهن و اسب در داستان های آفرینش و دگردیسی های اساطیری اشاره دارند.
او ادامه می دهد: در واقع ورود ماهی قرمز به فرهنگ ایرانی بیشتر به دلیل تأثیرات خارجی بوده است و در طول تاریخ نوروز چنین نمادی وجود نداشته است. در ایران باستان نوروز به طور خاص به عنوان جشن طبیعت و تغییر فصل شناخته می شد و نمادهای سفره هفت سین بیشتر با عناصر طبیعی مرتبط بودند. سبزه سمنو سرکه و سیب همه در ارتباط با طبیعت و باروری بودند و برای حفظ آن ها در نوروز از نمادهای اسطوره ای استفاده می شد.
محمودی اظهار می کند: برخی معتقدند که با اضافه شدن ماهی قرمز به سفره های نوروزی تحریفاتی در اساطیر ایرانی رخ داده و این نماد از یک سنت خارجی به یک آئین ایرانی تبدیل شده است. این اتفاق می تواند به تدریج اصالت جشن نوروز را تحت تأثیر قرار دهد. در این شرایط باید بازنگری در نمادهای نوروزی صورت گیرد و سنت های اصیل ایرانی حفظ شوند تا نوروز همچنان به عنوان یک جشن ملی و فرهنگی ارزشمند باقی بماند.
ماهی قرمز در هیچ یک از جشن های سنتی ایرانی ها جایگاهی نداشته است
رضا حسین پور دکترای تاریخ فرهنگ و ایران باستان به خبرنگار آنلاین می گوید: در بررسی تاریخ ایران باستان می توان گفت که ماهی قرمز در هیچ یک از اساطیر ایرانی و هیچ کدام از جشن های سنتی ایرانی ها جایگاهی نداشته است. در حقیقت ماهی تنها به عنوان نمادی از آب و زندگی در فرهنگ ایرانی شناخته می شود اما این ماهی قرمز که امروزه به سفره های نوروزی وارد شده است هیچ ارتباطی با آئین های کهن ایرانی ندارد. در متون و متون دینی ایرانی مانند آئین های زرتشتی و اساطیر ایران باستان ماهی به عنوان نمادهای تجدید حیات و نشاط شناخته می شود ولی آن ماهی که ما امروز به عنوان ماهی قرمز در سفره هفت سین استفاده می کنیم از خارج از ایران وارد شده است.
او می افزاید: ماهی قرمز به طور خاص در برخی فرهنگ ها مانند فرهنگ چینی و روسی با مفهوم شانس و برکت ارتباط دارد. در ایران اما در جشن های نوروزی و جشن های دیگر از نمادهای دیگری مانند آتش نور سبزه و دمنوش ها برای نشان دادن ارتباط با طبیعت استفاده می شده است. اضافه شدن ماهی قرمز به سفره های نوروزی بیشتر به یک پدیده فرهنگی وارداتی در دوران قاجار و سپس در دوران پهلوی مرتبط می شود که در آن زمان ها ایران در معرض تغییرات فرهنگی از سوی کشورهای غربی و شرقی قرار گرفت.
این دکترای تاریخ فرهنگ و ایران باستان اضافه می کند: این تغییرات و واردات فرهنگی در واقع نشان دهنده تحولی در تاریخ نوروز است اما باید توجه داشت که به طور خاص ماهی قرمز هیچ گاه در گذشته بخشی از این جشن نبوده است. ما باید در آینده با نگاهی به اصالت های فرهنگی خود تلاش کنیم تا سنت های نوروزی را به شکل واقعی و اصیل خود حفظ کنیم.
حفظ اصالت های فرهنگی نوروز
بر اساس صحبت کارشناسان می توان این استنباط را کرد که ماهی قرمز که به سفره هفت سین افزوده شده است برخلاف آنچه که در ابتدا به نظر می رسد ریشه ای در سنت های ایرانی ندارد. این نماد که در قرن نوزدهم وارد فرهنگ ایرانی شد نشان دهنده تأثیرات فرهنگی کشورهای دیگر است. در حالی که ماهی قرمز به نماد زندگی و تحول در بسیاری از خانواده ها تبدیل شده است باید توجه داشت که این نماد به مرور زمان به کالای تجاری تبدیل شده است. به جای ادامه این روند لازم است که توجه بیشتری به نمادهای اصیل ایرانی همچون سبزه سمنو و سیب داشته باشیم تا نوروز همچنان به عنوان یک جشن ملی با اصالت باقی بماند.