تاریخچه قنات قصبه گناباد

تاریخچه قنات قصبه گناباد به بیش از 2500 سال پیش باز می گردد؛ این شاهکار مهندسی باستانی، کهن ترین و عمیق ترین قنات جهان محسوب می شود و نقشی حیاتی در حیات و آبادانی منطقه کویری گناباد داشته است. این سازه عظیم زیرزمینی، نمادی برجسته از نبوغ و سازگاری انسان ایرانی با طبیعت خشک به شمار می رود.

قنات قصبه گناباد، یکی از اعجازهای مهندسی و تاریخی جهان به شمار می رود که با ویژگی های منحصر به فرد خود، همواره ذهن ها را به چالش کشیده است. این سازه باستانی، بیش از دو و نیم هزاره سال قدمت دارد و نه تنها کهن ترین، بلکه عمیق ترین قنات شناخته شده در جهان است. تصور ساخت چنین کانال های پیچیده ای در دل زمین، بدون بهره گیری از امکانات و ابزارهای پیشرفته امروزی، به راستی شگفت انگیز است. این پرسش که چگونه مهندسان و کارگران آن دوران توانسته اند چنین شاهکاری را پدید آورند، خود به معمای جذابی تبدیل شده که کنجکاوی هر بیننده ای را برمی انگیزد. قنات قصبه، داستان های بی شماری از تلاش، پایداری و نبوغ را در دل خود جای داده و با ثبت ملی و جهانی در فهرست یونسکو، جایگاه ویژه ای در میراث بشری یافته است.

قنات قصبه گناباد: نمادی از نبوغ آبرسانی

قنات قصبه گناباد، نگین پنهان در دل کویر خراسان، تنها یک مجرای آبرسانی نیست؛ بلکه نمادی زنده از تمدن، دانش و پایداری ملتی است که در سخت ترین شرایط اقلیمی، راهی برای زندگی و آبادانی یافته است. این سازه نه تنها به لحاظ تاریخی بلکه از منظر مهندسی نیز دارای اهمیت فراوانی است و هر بخش آن حکایت از هوشمندی و درایت گذشتگان دارد.

تعاریف و نام های تاریخی

قنات قصبه، در طول تاریخ با نام های گوناگونی شناخته شده است که هر یک گوشه ای از هویت و اهمیت آن را بازگو می کند. «کاریز گناباد» نام رایج تر آن در میان مردم محلی و پژوهشگران است. برخی آن را «قنات کیخسرو» می نامند که اشاره به پیوند عمیق آن با اسطوره ها و داستان های شاهنامه فردوسی و احداث آن به فرمان کیخسرو، پادشاه اسطوره ای ایران، دارد. نام «قنات جن آباد» نیز از باورهای مردمی نشأت گرفته که ساخت این سازه عظیم را به نیروهای ماورایی و جن ها نسبت می دهند، باوری که از عمق و پیچیدگی باورنکردنی این قنات سرچشمه می گیرد.

موقعیت جغرافیایی و دسترسی

قنات قصبه در شهرستان گناباد، واقع در جنوب استان خراسان رضوی، جای گرفته است. این شهرستان که خود ریشه های کهنی در تاریخ ایران دارد، میزبان این شاهکار باستانی است. برای رسیدن به این نقطه تاریخی، مسافران می توانند از مسیرهای مختلفی بهره ببرند:

• با قطار: نزدیک ترین ایستگاه قطار به گناباد، ایستگاه بجستان است که حدود 50 کیلومتر با گناباد فاصله دارد. از بجستان می توان با اتوبوس یا تاکسی به گناباد و سپس به قنات دسترسی پیدا کرد. همچنین، گناباد در مسیر راه آهن در حال احداث مشهد به زاهدان قرار گرفته که در آینده دسترسی را آسان تر خواهد کرد.
• با اتوبوس: پایانه های مسافربری گناباد از شهرهای بزرگ کشور مانند مشهد دارای خطوط اتوبوسرانی هستند. پس از رسیدن به گناباد، تاکسی ها می توانند شما را به مظهر قنات قصبه برسانند.
• با هواپیما: فرودگاه بیرجند نزدیک ترین فرودگاه فعال به گناباد است. البته، فرودگاه گناباد نیز در حال راه اندازی و بهره برداری است که در صورت فعال شدن، سفر را برای بازدیدکنندگان هوایی تسهیل خواهد کرد.
• با خودرو شخصی: مسیر تهران تا گناباد حدود 910 کیلومتر است و تقریباً 10 ساعت رانندگی بدون توقف طول می کشد. برای کسانی که از شهرهای دیگر خراسان یا استان های همجوار سفر می کنند، مسیرهای جاده ای به گناباد مشخص و قابل دسترسی هستند. مظهر قنات قصبه در انتهای خیابان ناصر خسرو، بهار 3، پلاک 2، در پایگاه جهانی قنات قصبه گناباد واقع شده است.

در اعماق تاریخ: قدمت و ریشه های قنات قصبه

قنات قصبه گناباد، بیش از آنکه یک سازه آبی باشد، دروازه ای به گذشته ای دور است؛ گذشته ای که در آن، انسان ایرانی با تکیه بر دانش و پشتکار خود، دشواری های طبیعت را به فرصتی برای حیات تبدیل می کرد. کشف ریشه های این قنات، پرده از اسرار تمدنی می گشاید که شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد.

کهن ترین شاهکار مهندسی

باستان شناسان قدمت قنات قصبه را بین 2500 تا 2700 سال پیش تخمین می زنند و دوره هخامنشیان را محتمل ترین زمان احداث آن می دانند. شواهد باستان شناسی، از جمله قطعات سفالین کشف شده در اطراف دهانه های چاه های این قنات، این نظریه را تقویت می کند. این سفال ها، که قدمت آن ها به دوران هخامنشی می رسد، نشان می دهند که رشته قصبه، مسیر اولیه و اصلی قنات بوده که در آن دوره حفر شده است. دکتر لباف خانیکی، کارشناس برجسته باستان شناسی، در تحقیقات خود بر این نکته تاکید دارد که این قنات، گواه نبوغ بی نظیر ایرانیان در مدیریت منابع آب در دوران باستان است. این عمق و قدمت، قنات قصبه را نه تنها یک اثر باستانی، بلکه یک موزه زنده از دانش هیدرولیک باستانی در جهان تبدیل کرده است.

روایت های اسطوره ای و تاریخی

پیوند قنات قصبه با روایات تاریخی و اسطوره ای، به عمق و جذابیت آن می افزاید. یکی از مشهورترین این روایت ها، ارتباط آن با داستان «کیخسرو» و جنگ های بزرگ «دوازده رخ» و «فرود» است که در شاهنامه فردوسی نیز به آن اشاره شده است. این داستان ها، گناباد را شهری قدیمی و مهم در دوران اساطیری ایران معرفی می کنند. همچنین، افسانه هایی درباره نقش «بهمن»، پسر اسفندیار، در احداث هزار قنات، از جمله قنات قصبه، نقل شده که این سازه را در هاله ای از رمز و راز فرو می برد.

ناصر خسرو قبادیانی، جهانگرد و شاعر بزرگ ایرانی، در سفرنامه ارزشمند خود که مربوط به سال 444 هجری قمری است، از این کاریز با عظمت یاد کرده و آن را «قنات کیخسرو» نامیده است. توصیفات دقیق او از این قنات در قرن پنجم هجری، خود سند تاریخی معتبری بر قدمت و اهمیت آن در آن دوران است و نشان می دهد که این سازه از دیرباز مورد توجه و شگفتی بوده است.

ثبت ملی و جهانی: گنجینه ای برای نسل ها

اهمیت بی بدیل قنات قصبه، باعث شد تا این اثر فاخر در سال 1379 شمسی (با شماره 2963) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد. اما این پایان راه نبود، چرا که عظمت و ارزش جهانی آن، فراتر از مرزهای ملی بود. پرونده ثبت جهانی قنات قصبه در یونسکو، ابتدا در سال 2007 به این سازمان ارائه شد و پس از تلاش های فراوان، سرانجام در 24 تیرماه 1395 (جولای 2016)، در اجلاس استانبول ترکیه، این قنات به همراه 10 قنات دیگر ایرانی، تحت عنوان کلی «قنات ایرانی»، به صورت رسمی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این دستاورد بزرگ، نه تنها جایگاه قنات قصبه را در میراث بشری تثبیت کرد، بلکه راه را برای شناسایی و ثبت سایر قنات های ارزشمند ایران در جهان هموار ساخت و آن را به پیشرویی در این زمینه تبدیل کرد. این ثبت جهانی، فرصتی بی نظیر برای معرفی بیشتر این شاهکار مهندسی به جهانیان و حفظ آن برای نسل های آینده فراهم آورد.

چالش ها و حراست از میراث

همچون بسیاری از آثار باستانی، قنات قصبه نیز با چالش هایی روبرو بوده است که حفظ آن را نیازمند توجه و مراقبت مداوم می سازد. یکی از رخدادهای اخیر و نگران کننده، ماجرای تخریب مظهر قنات در 31 مرداد 1400 شمسی (22 آگوست 2021 میلادی) بود. این اقدام که به بهانه جلوگیری از گرفتگی و پس زدن آب در طول مسیر انجام شد، توسط هیئت امنای وقت صورت گرفت و به سرعت با واکنش های شدید و اعتراض آمیز از سوی دوستداران میراث فرهنگی و شهروندان گنابادی روبرو شد.

این تخریب، در حالی صورت گرفت که مظهر قنات، نه تنها نماد عینی آبدهی و ثمربخشی آن بود، بلکه برای گردشگران، مهندسان و پژوهشگران نیز از اهمیت بسزایی برخوردار بود، زیرا فرصتی برای درک بهتر ساختار و عملکرد این سازه باستانی دو هزار و پانصد ساله را فراهم می آورد. این رویداد، لزوم حفاظت هرچه بیشتر از این میراث ارزشمند و مشارکت جمعی در حراست از آن را یادآور می شود.

شگفتی های مهندسی باستانی: ساختار و ابعاد قنات

قنات قصبه، تجلی دانش عمیق مهندسی و زمین شناسی مردمان باستان است. هر گوشه از ساختار آن، نشانه ای از هوشمندی بی مانند حفارانی است که با کمترین امکانات، شاهکاری جاودان خلق کردند.

طول، عمق و آبدهی شگفت انگیز

ابعاد قنات قصبه به خودی خود حیرت انگیز است. طول کلی این قنات بیش از 33 کیلومتر (دقیقاً 33113 متر) گزارش شده است، در حالی که رشته اصلی آن به تنهایی 13135 متر امتداد دارد. تصور حفر چنین مسافتی در دل زمین، به ویژه در اعماق، واقعاً شگفت آور است. عمق مادرچاه اصلی این قنات، در انتهای رشته «دولاب نو»، با توجه به شیب زمین، حدود 300 متر (با اختلاف 5 متر کمتر یا بیشتر) تخمین زده می شود. این عمق بی سابقه، قنات قصبه را به عمیق ترین قنات جهان تبدیل کرده است. با وجود این عمق و طول، میزان آبدهی قنات همچنان بیش از 130 لیتر در ثانیه است که نقشی حیاتی در تأمین آب کشاورزی و زندگی روزمره مردم منطقه ایفا می کند و نشان از پایداری و قدرت این سازه در طول قرون متمادی دارد.

پیچیدگی ساختار زیرزمینی

قنات قصبه از دو رشته اصلی به نام های «قصبه» و «دولاب نو» و همچنین شش شاخه فرعی تشکیل شده است. این شبکه پیچیده زیرزمینی، با 427 تا 472 حلقه میله چاه، به هم پیوسته است. تکنیک های حفر چاه و کانال های زیرزمینی در آن دوران، گویای دانش عمیق حفاران است. آنان می دانستند چگونه شیب مناسب را حفظ کنند تا آب به آرامی جریان یابد و به سطح زمین برسد. یکی از نوآوری های مهم مهندسی در این قنات، سیستم انشعاب آن است. در فاصله 683 متری از ابتدای قنات، آب به دو شاخه تقسیم می شود. این انشعاب هوشمندانه، برای جلوگیری از انسداد کامل قنات در صورت ریزش یکی از کانال ها طراحی شده بود، به طوری که در هر زمان، آب بتواند از مسیر دیگری خارج شده و در داخل انباشته نشود. این تدبیر، از ریزش های پی در پی و دائمی قنات جلوگیری کرده و پایداری آن را تضمین کرده است.

فناوری های باستانی در دل کویر

نبوغ مهندسان باستانی تنها به حفر کانال ها محدود نمی شد، بلکه ابزارهای مورد استفاده و سیستم های مدیریت آب نیز خود حکایتی از پیشرفت تکنولوژی در آن دوران دارد. یکی از این شگفتی ها، «ساعت آبی ایرانی» است که نقشی محوری در مدیریت زمان و تقسیم آب برای کشاورزان داشته است. این ساعت با وجود سادگی، از دقت شگفت انگیزی برخوردار بود و تا به امروز نیز کارایی خود را حفظ کرده است.

برای تخلیه خاک از اعماق چاه ها، از ابزارهایی مانند «چرخ دستگاه» و «دلو» استفاده می شد. چرخ چاه ها که در دو نوع «یک سره» و «دوسره» وجود داشتند، عمدتاً در چاه های عمیق تر به کار می رفتند و امکان بیرون کشیدن خاک با طناب و سطل های بزرگ را فراهم می آوردند. بخش آبده قنات را «تره کار» می نامند که در قنات قصبه، لایه های زمین شناسی از نوع «کنگلومرا» (جوش سنگ) در آن بخش، به پایداری قنات و جلوگیری از ریزش دیواره ها کمک شایانی کرده است. این دانش ژئولوژیکی، در کنار مهارت های حفاری، ضامن بقای این شاهکار آبی بوده است.

گام در دالان های تاریخ: بخش های قابل بازدید قنات

بازدید از قنات قصبه، تجربه ای فراموش نشدنی است که شما را به سفری در اعماق تاریخ و زمین دعوت می کند. هر بخش این قنات، داستانی برای گفتن دارد و مهارت حیرت انگیز حفاران را به نمایش می گذارد.

مظهر قنات (سر کاریز/دهن فره)

مظهر قنات به معنای بخش خروجی آب از قنات، یا همان آغاز قنات یا دهانه قنات است که آب از دل زمین خارج می شود. در زبان محلی خراسان، آن را «سرِ کاریز» یا «دهن فره» نیز می نامند. مکان مظهر قنات قصبه در طول تاریخ، چندین بار تغییر کرده است، عمدتاً به دلیل تغییرات در میزان آبدهی یا نیاز به هدایت آب به مناطق دورتر. در حال حاضر، مظهر کاریز در جنوب شرق گناباد، در محله قصبه، و در ارتفاع تقریبی 1100 متری قرار دارد. این بخش از قنات، نقطه شروع جریان آب حیاتی است که به سمت شهر و زمین های کشاورزی هدایت می شود.

پایاب (پی آب)

«پایاب» یا «پی آب»، سازه هایی هستند که برای دسترسی آسان مردم به آب قنات در سطح زمین ساخته می شدند. این سازه ها، همچون یک ورودی، شامل چند پله هستند که به زیر زمین و جایی که قنات جریان دارد (کوره قنات) منتهی می شوند. پایاب ها به دو نوع شهری و روستایی تقسیم می شدند. در گناباد، به دلیل اینکه قنات قصبه پیش از رسیدن به شهر به سطح زمین می رسد، پایاب های شهری به آن معنا وجود ندارد، اما می توان نمونه هایی از پایاب های روستایی را در مسیر آن مشاهده کرد.

گمانه: آغاز کشف آب

«گمانه» به اولین چاهی گفته می شود که در فرآیند حفر قنات، با هدف کشف آب و تخمین ظرفیت سفره آب زیرزمینی، حفر می شود. عمق گمانه، بسته به عمق سفره آب زیرزمینی در هر منطقه، متفاوت است. اگر گمانه به عمق پیش بینی شده توسط «مقنی» (حفار قنات) به سفره آب زیرزمینی برسد، همان چاه به مادر چاه تبدیل می شود؛ در غیر این صورت، مقنی باید به حفر ادامه دهد تا به مادرچاه واقعی برسد. این فرآیند، نشان دهنده دقت و تجربه بالای مقنیان در شناخت لایه های زیرین زمین بوده است.

ورودی های تجربه بازدید

برای بازدید از قنات قصبه، چندین ورودی در نظر گرفته شده که هر یک تجربه متفاوتی را ارائه می دهند:

• ورودی غال شغال: این ورودی، که نام خود را از ورود گاه و بی گاه شغال ها و روباه ها به قنات گرفته، در واقع مظهر قنات بازسازی شده با بتن است. این مسیر، 720 متر تا رسیدن به قنات فاصله دارد و ارتفاع آن 170 سانتی متر و عرض آن 80 سانتی متر است. جنس خاک این مسیر نرم و ریزشی است، اما وجود لایه های متراکم کنگلومرا در بخش «تره کار» (بخش آبده قنات) از ریزش های عمده جلوگیری کرده است.
• ورودی شماره ۲: این ورودی از زمان ساخت تا به امروز دست نخورده باقی مانده و به دلیل خشکی مسیر، یکی از بهترین گزینه ها برای بازدید عمومی است. این ورودی دارای یک درب فلزی میله ای و پله های کوتاه ولی طولانی با شیب زیاد است که شما را به زیر زمین و فضای قنات هدایت می کند. در حال حاضر، حدود 500 متر از قنات از طریق این ورودی برای بازدید عمومی در دسترس است و تلاش برای فراهم کردن امکان بازدید از مسیرهای طولانی تر ادامه دارد.
• ورودی شماره ۳: این ورودی بر روی تابلوهای راهنما مشخص نیست، اما در حد فاصل بین ورودی شماره 2 (مسیر خشک) و مسیر سیمانی قرار دارد. از این ورودی، آب کاریز از عمق 300 متری زمین عبور کرده و پس از تغییر مسیر، وارد یک تونل مصنوعی می شود و در نهایت به تونل خشک می رسد. این بخش از قنات، عظمت مسیرهای آبی زیرزمینی را به خوبی نمایش می دهد.

افسانه ها و رازها: طنین باورها در دل قنات

قنات قصبه گناباد، علاوه بر ارزش تاریخی و مهندسی، در دل خود مجموعه ای از افسانه ها و داستان های محلی را جای داده که نسل به نسل منتقل شده اند. این روایت ها، نه تنها به جذابیت این سازه می افزایند، بلکه از عظمت و پیچیدگی آن در نگاه مردمان باستان حکایت دارند.

داستان های محلی و ریشه های آنها

یکی از مشهورترین افسانه ها، باور به این است که قنات قصبه توسط دیوها یا جن ها حفر شده است. این باور به دلیل عمق و پیچیدگی باورنکردنی قنات و دشواری حفر آن بدون ابزارهای مدرن در دوران باستان شکل گرفته است. حتی برخی معتقدند نام اولیه گناباد، «جن آباد» بوده که به مرور زمان به گناباد تغییر یافته است. این افسانه با کشف رد پاهای بزرگ در کف قنات تقویت می شود که برخی آن را نشانه قد بلند حفاران، حتی بلندتر از انسان های امروزی، می دانند. داستان «طاهر باشناس» و ارتباطش با دیوهای قنات کن نیز در میان مردم گناباد سینه به سینه نقل می شود؛ گفته می شود طاهر با دیوها در ارتباط بوده و به آن ها دستور حفر چاه های عمیق برای آبرسانی به شهر را می داده است. عده ای نیز باور دارند که «شهر دیوها» در پیچ وخم های پنهان قنات وجود دارد و اگر کسی بتواند وارد آن شود، ثروت کلانی به دست خواهد آورد. افسانه دیگری نیز احداث این قنات را به پادشاه باستانی «بهمن» نسبت می دهد که برای کفاره گناهان خود، هزار قنات ساخت که قصبه یکی از آنها بوده است.

این افسانه ها، ریشه های عمیقی در شگفتی مردمان آن دوران از عظمت این سازه دارند. کار در عمق زمین، در تاریکی مطلق، با کمبود اکسیژن و دمای نامناسب، فعالیتی طاقت فرسا و دشوار بوده که باور به دخالت نیروهای ماورایی را تقویت می کرده است. حتی پژوهشگران غیرایرانی نیز در اظهارات خود، شگفت زدگی خود را از ساخت چنین قناتی توسط بشر در آن دوران ابراز داشته اند و معتقدند باورپذیری آن نیازمند یک نیروی ماورایی است.

بسیاری از پژوهشگران و حتی برخی از مهندسان مدرن، با دیدن پیچیدگی و عظمت قنات قصبه، اذعان داشته اند که ساخت چنین سازه ای با امکانات آن دوران، فراتر از تصور است و همین امر به شکل گیری افسانه های پیرامون آن کمک کرده است.

راهنمای سفری به عمق زمان: بازدید از قنات قصبه گناباد

سفر به گناباد و بازدید از قنات قصبه، نه تنها یک تفریح، بلکه فرصتی برای آشنایی نزدیک با یکی از بزرگترین شاهکارهای مهندسی تاریخ بشر است. برنامه ریزی دقیق، این تجربه را لذت بخش تر خواهد کرد.

بهترین زمان برای تجربه بازدید

شهرستان گناباد در منطقه ای خشک و نیمه صحرایی و در حاشیه کویر قرار دارد. آب وهوای آن در فصل های پاییز و زمستان بسیار سرد و در تابستان ها بسیار گرم و همراه با آفتاب سوزان است؛ گاهی دمای هوا در تابستان به 50 درجه سانتی گراد نیز می رسد. با توجه به این شرایط، بهترین زمان برای بازدید از قنات قصبه، فصل بهار (به ویژه فروردین و اردیبهشت) و اوایل پاییز است. در این فصول، هوا معتدل تر بوده و تجربه بازدید دلپذیرتر خواهد بود. برای کسانی که از شلوغی و ازدحام جمعیت دوری می کنند، توصیه می شود از سفر در ایام تعطیلات عید نوروز و سایر تعطیلات رسمی شلوغ اجتناب کنند.

امکانات رفاهی و مسیرهای قابل دسترسی

در حال حاضر، امکانات رفاهی در محل قنات قصبه نسبتاً محدود است و شامل سرویس بهداشتی و بخش 500 متری قابل بازدید می شود. با این حال، نیاز به توسعه و مستحکم سازی مسیرهای بیشتر برای بازدیدکنندگان و ایجاد امکانات رفاهی کامل تر احساس می شود. برای رفاه حال مسافران، در نزدیکی این منطقه، چندین رستوران، هتل و اقامتگاه بوم گردی وجود دارد که گزینه های متنوعی را برای اقامت فراهم می کنند.

اقامت در گناباد: تجربه ای بومی

گناباد دارای گزینه های اقامتی متنوعی است که می تواند سفر شما را دلپذیرتر کند. علاوه بر هتل ها، اقامتگاه های بوم گردی محلی فرصتی بی نظیر برای تجربه فرهنگ و میهمان نوازی بومی را فراهم می آورند:

نوع اقامتگاه	نمونه ها
هتل	هتل پاسارگاد، هتل کوثر، مهمانسرای بیدخت، مهمانپذیر نور
اقامتگاه بوم گردی	قصبه گناباد، عمو حسن باغ آسیا، حاج قوام خیبری، بابا حسن سنو، گل بی بی بیدخت، بابا کریم درب صوفه، ریو، عارف و ماهرخ قوژد، ابومنصور ریابی (پور قیصر)

این اقامتگاه ها، تجربه ای متفاوت و نزدیک به زندگی مردم محلی را برای بازدیدکنندگان فراهم می کنند.

جاهای دیدنی اطراف قنات قصبه: سفری فراتر از کاریز

سفر به گناباد تنها به بازدید از قنات قصبه محدود نمی شود. این شهرستان و مناطق اطراف آن، گنجینه ای از جاذبه های تاریخی و فرهنگی را در خود جای داده اند که تکمیل کننده سفر شما خواهند بود:

• مسجد جامع حاج عبدالله نوقاب: این مسجد با قدمتی از دوره قاجار، در فاصله حدود 2 کیلومتری از مرکز شهرستان و در محله تاریخی نوغاب قرار دارد. این بنا تنها مخزن آب انبار باقی مانده از گذشته را در خود جای داده و معماری سنتی زیبایی دارد.
• مسجد جامع گناباد (مسجد جامع قصبه شهر): با فاصله تنها 5 دقیقه با خودرو از قنات قصبه، این مسجد یکی از آثار ارزشمند با قدمت هخامنشی و ایلخانی است. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که مسجد فعلی بر روی یک مسجد قدیمی تر ساخته شده و در سال 1318 با شماره 325 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
• روستای تاریخی ریاب: در فاصله 5 کیلومتری جنوب غربی گناباد، روستای ریاب قرار دارد که تنها 14 دقیقه با قنات فاصله دارد. این روستا با بافت سنتی و دست نخورده اش، قلعه های گلی تو در تو و خانه های قدیمی، بازدیدکنندگان را به سفری در تاریخ می برد. وجود یک قبرستان قدیمی که اکنون بافت مسکونی روی آن کشیده شده، به جذابیت این روستا افزوده است.
• موزه مردم شناسی گناباد (مدرسه نجومیه): این موزه که در مجاورت مسجد جامع گناباد قرار دارد، در گذشته مدرسه نجومیه نام داشته و یادگاری از دوره صفویه است. در سال 1385 توسط سازمان میراث فرهنگی به غرفه های مشاغل سنتی و آداب و رسوم از یاد رفته تبدیل شد. فاصله این موزه تا کاریز حدود 1.8 کیلومتر است.

جالب است بدانید که گناباد میزبان بیش از 400 قنات دیگر نیز هست که از مهمترین آنها می توان به کاریز رهن، خوششویی، زیبد، علی آباد، بیدخت، بیلند و دیزق اشاره کرد. بازدید از این قنات ها، درک عمیق تری از سیستم آبرسانی منطقه و اهمیت آن در زندگی مردم را به ارمغان می آورد.

قنات قصبه: میراثی ماندگار برای بشریت

قنات قصبه گناباد، بیش از یک سازه آبی، نمادی از تمدن، هوشمندی و پایداری انسان ایرانی در طول قرن هاست. این میراث ارزشمند، نقشی بی بدیل در بقای زندگی در مناطق کویری ایفا کرده و همچنان الهام بخش مهندسان و پژوهشگران است.

نماد پایداری در کویر

قنات قصبه، به دلیل ویژگی های منحصر به فرد خود، به عنوان نمادی از سازگاری و مقاومت در برابر چالش های طبیعی شناخته می شود. این سازه، نشان می دهد که چگونه انسان با بهره گیری از دانش بومی و خلاقیت، توانسته است در دل کویر، زندگی و تمدن را برپا دارد. پایداری این قنات در طول بیش از 2500 سال، خود گواهی بر هوشمندی طراحان و سازندگان آن است.

مستند قنات قصبه گناباد: روایتگر یک تاریخ

برای شناساندن بهتر این شاهکار مهندسی، فیلم مستندی با عنوان قنات قصبه گناباد ساخته شده است. این فیلم 70 دقیقه ای، توان مهندسی حفاران ایرانی در طول تاریخ را برای حفر قنات به تصویر کشیده و اهمیت آن را در تأمین آب در شرایط کمبود مایه حیات در مناطق کویری نشان می دهد. این مستند داستانی، بر اساس خاطرات سفر و اقامت چندین ساله هانری گوبلو، محقق فرانسوی در اواسط قرن بیستم، و بازدید او از قنات های ایران روایت شده است. ساخت این فیلم با همکاری مشترک صدا و سیمای استان خراسان رضوی و اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان رضوی و به سفارش سازمان جهانی یونسکو بوده و نقش مهمی در شناساندن ظرفیت های منطقه گناباد و اهمیت ماندگاری این قنات در طول تاریخ ایفا کرده است.

جشن ملی قنات های ایرانی و جایگاه گناباد

با توجه به اهمیت قنات قصبه به عنوان پیشرو در ثبت جهانی قنات های ایرانی، اولین جشن ملی قنات های ایرانی در 14 بهمن 1395 در گناباد برگزار شد. این رویداد با حضور معاون رئیس جمهور و میهمانان داخلی و خارجی، به پاس ثبت جهانی 11 رشته قنات در یونسکو برگزار گردید. این جشن، جایگاه ویژه قنات قصبه را در میان قنات های ایران و جهان تثبیت کرد و بر نقش محوری آن در حفظ میراث آبی کشور تاکید نمود.

قنات قصبه گناباد، نه تنها یک سازه آبی، بلکه نمادی زنده از هوشمندی، تلاش و سازگاری انسان ایرانی با طبیعت سخت کویر است. این شاهکار، داستان بقا و آبادانی را در دل قرون برای ما روایت می کند.

در نهایت، قنات قصبه گناباد، به عنوان یک گنجینه بی بدیل تاریخی، مهندسی و فرهنگی، نه تنها برای ایران بلکه برای تمام جهان ارزشمند است. این شاهکار عظیم، نمایانگر هوشمندی و پایداری ملتی است که در طول هزاره ها، با تکیه بر دانش و پشتکار خود، دشواری های طبیعت را به فرصتی برای حیات و آبادانی تبدیل کرده است. حفظ و حراست از این میراث شگفت انگیز برای نسل های آینده، وظیفه ای همگانی است. بازدید از قنات قصبه، فرصتی بی نظیر برای قدم گذاشتن در عمق تاریخ، درک نبوغ ایرانیان باستان و تجربه ای منحصر به فرد از همزیستی انسان با طبیعت است. این سفر، به راستی، سفری به عمق زمان و داستان های ناگفته ای است که در دل زمین خفته اند.