تنوع زیستی ایران شامل گستره ای بی نظیر از گونه های گیاهی جانوری و اکوسیستم های متنوع گنجینه ای طبیعی است که ریشه در تاریخ زمین شناسی و موقعیت جغرافیایی منحصربه فرد این سرزمین دارد. ایران با قرارگیری در گذرگاه های مهم زیستی و برخورداری از اقلیم های چهارفصل پناهگاه مجموعه ای غنی و اغلب بومی از حیات است. با این حال این میراث ارزشمند در دهه های اخیر با چالش ها و تهدیدات جدی مواجه شده که بقای بسیاری از گونه ها و سلامت زیستگاه ها را به خطر انداخته است. درک اهمیت این تنوع شناخت عوامل تهدیدکننده و آگاهی از راهکارهای حفاظتی گام نخست برای صیانت از این سرمایه ملی و جهانی برای نسل های آینده است. این نوشتار به بررسی عمیق این موضوع می پردازد تا تصویری جامع از وضعیت تنوع زیستی در ایران ارزش های آن و اقداماتی که برای حفاظت از آن ضروری است ارائه دهد و به شما در درک بهتر این موضوع یاری رساند.
اهمیت و ارزش تنوع زیستی
تنوع زیستی که به گوناگونی حیات در تمام اشکال آن از ژن ها تا گونه ها و اکوسیستم ها اشاره دارد اساس پایداری سیاره زمین و رفاه انسان است. این گوناگونی نه تنها یک ارزش ذاتی و اخلاقی محسوب می شود بلکه خدمات حیاتی اکوسیستمی را نیز فراهم می کند. اکوسیستم های سالم و متنوع آب و هوای پاک خاک حاصلخیز گرده افشانی محصولات کشاورزی کنترل آفات طبیعی و تنظیم چرخه های طبیعی مانند چرخه آب و کربن را تضمین می کنند. تنوع زیستی همچنین منبع الهام برای نوآوری های علمی و فناوری (بیومیمتیک) مواد اولیه برای داروسازی و صنایع مختلف و اساس فعالیت های اقتصادی مانند کشاورزی شیلات جنگلداری و گردشگری مسئولانه است. از دست رفتن هر گونه نه تنها به معنای نابودی بخشی از میراث طبیعی است بلکه می تواند تعادل ظریف اکوسیستم ها را بر هم زده و خدمات حیاتی آن ها را مختل کند. حفظ این گوناگونی برای تضمین امنیت غذایی سلامت عمومی و توسعه پایدار ضروری است و مسئولیت اخلاقی و عملی ما در قبال آیندگان محسوب می شود.
گنجینۀ ارزشمند تنوع زیستی ایران
ایران با مساحت گسترده و موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود در منطقه خاورمیانه یکی از کانون های اصلی تنوع زیستی در جهان به شمار می رود. این سرزمین که در طول اعصار پلی میان قاره های آسیا و اروپا بوده زیستگاه گونه های متنوعی از گیاهان و جانوران است. تنوع اقلیمی بی نظیر ایران از جنگل های هیرکانی شمال باستانی تا کویرهای مرکزی و کوهستان های مرتفع البرز و زاگرس بستر شکل گیری اکوسیستم های متفاوتی شده که هر یک مجموعه ای منحصربه فرد از حیات را در خود جای داده اند. بر اساس برآوردها ایران میزبان بخش قابل توجهی از گونه های شناسایی شده در جهان است از جمله درصد بالایی از پرندگان و پستانداران. وجود گونه های بوم زاد یا انحصاری که تنها در این منطقه یافت می شوند ارزش حفاظتی ایران را دوچندان می کند. این غنای زیستی نه تنها بخش مهمی از هویت طبیعی و فرهنگی ایران است بلکه یک سرمایه ملی و جهانی محسوب می شود که حفاظت از آن نیازمند توجه و اقدام فوری است.
دلایل بالا بودن تنوع زیستی در ایران
چندین عامل کلیدی در کنار هم باعث شده اند که ایران از نظر تنوع زیستی در جایگاه ویژه ای قرار گیرد. اولین عامل موقعیت جغرافیایی ایران در تقاطع زیست بوم های بزرگ است. این کشور به عنوان چهارراهی بین مناطق پالئارکتیک آفروتروپیک و اورینتال عمل کرده و امکان مهاجرت و تکامل گونه ها از مناطق مختلف را فراهم کرده است. دومین عامل تنوع اقلیمی فوق العاده ایران است. وجود کوهستان های بلند دشت های وسیع سواحل طولانی (در شمال و جنوب) و بیابان های پهناور منجر به ایجاد ریزاقلیم های متنوعی شده که هر یک زیستگاه های خاص خود را دارند. این تنوع اقلیمی طیف وسیعی از شرایط محیطی را برای سازگاری گونه ها فراهم آورده است. سومین عامل تاریخ زمین شناسی پیچیده ایران است. حرکات تکتونیکی و تغییرات سطح دریا در طول میلیون ها سال منجر به شکل گیری رشته کوه ها حوضه های آبریز و جدایی و اتصال زیستگاه ها شده که این فرآیندها خود در واگرایی و شکل گیری گونه های جدید نقش داشته اند. عواملی مانند وجود رویشگاه های گیاهی باستانی (مانند جنگل های هیرکانی) و تاثیرات یخبندان های گذشته نیز به غنای گونه ای ایران کمک کرده اند. ترکیب این عوامل ایران را به سرزمینی با تنوع بالای اکوسیستم ها و در نتیجه تنوع گونه ای و ژنتیکی بی نظیر تبدیل کرده است.
تنوع زیستی در خطر است
متاسفانه گنجینه ارزشمند تنوع زیستی ایران مانند بسیاری از نقاط جهان به شدت در معرض تهدید قرار دارد. فعالیت های انسانی با سرعت نگران کننده ای در حال تخریب زیستگاه ها و کاهش جمعیت گونه ها هستند. نرخ انقراض گونه ها در حال حاضر ده ها تا صدها برابر نرخ طبیعی آن در تاریخ زمین است و این روند در ایران نیز مشهود است. عواملی متعدد از جمله توسعه ناپایدار استفاده بی رویه از منابع طبیعی آلودگی تغییرات اقلیمی و ورود گونه های مهاجم دست به دست هم داده اند تا فشار بی سابقه ای بر اکوسیستم ها و ساکنان آن ها وارد کنند. پیامدهای این تهدیدات نه تنها از دست رفتن زیبایی های طبیعی است بلکه به طور مستقیم بر زندگی و معیشت انسان ها نیز تاثیر می گذارد. کاهش خدمات اکوسیستمی ناامنی غذایی افزایش آسیب پذیری در برابر بلایای طبیعی و از دست رفتن فرصت های توسعه پایدار تنها بخشی از نتایج منفی نابودی تنوع زیستی هستند. مقابله با این تهدیدات نیازمند درک عمیق ریشه های آن ها و اقداماتی جامع و هماهنگ در سطوح مختلف است.
تخریب زیستگاه
تخریب و قطعه قطعه شدن زیستگاه ها اصلی ترین عامل از دست رفتن تنوع زیستی در ایران و جهان است. توسعه شهرنشینی گسترش بی برنامه کشاورزی و صنعتی احداث جاده ها و سدها و تغییر کاربری اراضی طبیعی منجر به کاهش وسعت و کیفیت زیستگاه های گونه های گیاهی و جانوری شده است. این تخریب ها نه تنها فضای زندگی جانداران را از بین می برد بلکه با ایجاد موانع فیزیکی مانند جاده ها ارتباط بین جمعیت های مختلف یک گونه را قطع کرده و باعث کاهش تنوع ژنتیکی و افزایش آسیب پذیری آن ها در برابر بیماری ها و تغییرات محیطی می شود. کیفیت زیستگاه های باقی مانده نیز اغلب به دلیل آلودگی فرسایش خاک و کاهش منابع آب کاهش می یابد. برای مثال خشک شدن تالاب ها جنگل زدایی در زاگرس و البرز و بیابان زایی در مناطق خشک نمونه های بارزی از تخریب زیستگاه در ایران هستند که مستقیماً بقای گونه های وابسته به این اکوسیستم ها را تهدید می کنند. حفاظت مؤثر نیازمند توقف این روند و تلاش برای احیا و اتصال زیستگاه های باقی مانده است.
برداشت بی رویه و استفاده ناپایدار
یکی دیگر از تهدیدات جدی برای تنوع زیستی در ایران برداشت بی رویه و استفاده ناپایدار از منابع طبیعی است. این شامل شکار و صید بی رویه گونه های جانوری چرای بیش از حد دام ها در مراتع و برداشت غیرقانونی و بیش از ظرفیت گیاهان دارویی صنعتی و زینتی می شود. زمانی که سرعت برداشت از یک گونه یا زیستگاه بیشتر از سرعت بازسازی طبیعی آن باشد جمعیت آن گونه کاهش یافته و در معرض خطر قرار می گیرد یا زیستگاه تخریب می شود. برای مثال شکارچیان غیرمجاز حیات وحش ارزشمند ایران را هدف قرار می دهند صید بی رویه ماهیان خاویاری در دریای خزر منجر به وضعیت بحرانی آن ها شده و چرای بیش از حد دام ها در مراتع پوشش گیاهی را تخریب و خاک را فرسوده می کند. قاچاق گیاهان بومی و ارزشمند ایران نیز یک معضل جدی است که بقای آن ها را تهدید می کند. مقابله با این تهدید نیازمند نظارت قوی تر اجرای قوانین و ترویج شیوه های بهره برداری پایدار و مسئولانه در میان جوامع محلی و بهره برداران است.
آلودگی محیط زیست
آلودگی محیط زیست در اشکال مختلف از دیگر عوامل تهدیدکننده تنوع زیستی در ایران است. آلودگی آب ها توسط فاضلاب های شهری صنعتی و کشاورزی آلودگی هوا ناشی از صنایع و وسایل نقلیه آلودگی خاک با سموم و کودهای شیمیایی و آلودگی نوری و صوتی همگی بر سلامت اکوسیستم ها و بقای گونه ها تاثیر منفی می گذارند. آلاینده ها می توانند به طور مستقیم باعث مرگ و میر جانداران شوند یا با اختلال در فرآیندهای فیزیولوژیکی تولیدمثل و رفتار آن ها به تدریج جمعیت ها را تضعیف کنند. برای مثال ورود آلاینده ها به رودخانه ها و تالاب ها حیات آبزیان و پرندگان وابسته به این زیستگاه ها را تهدید می کند. استفاده بی رویه از سموم کشاورزی نه تنها آفات را از بین می برد بلکه حشرات مفید مانند گرده افشان ها و سایر جاندارانی که در زنجیره غذایی قرار دارند را نیز مسموم می کند. ریزگردها نیز می توانند با پوشاندن سطح برگ گیاهان فتوسنتز آن ها را مختل کرده و بر سلامت پوشش گیاهی تاثیر بگذارند. کنترل و کاهش منابع آلودگی گامی اساسی در حفاظت از تنوع زیستی است.
گونه های بیگانۀ مهاجم
ورود گونه های بیگانه به اکوسیستم هایی که به طور طبیعی در آن ها حضور نداشته اند یکی از تهدیدات نوظهور و جدی برای تنوع زیستی بومی است. اگر این گونه های بیگانه بتوانند در محیط جدید مستقر شده و به سرعت تکثیر یابند به گونه های بیگانه مهاجم تبدیل می شوند. این گونه ها اغلب به دلیل نداشتن دشمنان طبیعی در زیستگاه جدید و قدرت سازگاری بالا با گونه های بومی بر سر منابع (غذا فضا نور) رقابت کرده آن ها را شکار کرده یا بیماری های جدیدی را منتقل می کنند که گونه های بومی در برابر آن ها مقاوم نیستند. نتیجه این تهاجم کاهش جمعیت گونه های بومی و در نهایت انقراض آن ها و تغییر ساختار و عملکرد اکوسیستم است. در ایران نمونه هایی مانند سنبل آبی در تالاب های شمال آفت سوسک چوب خوار در جنگل ها یا برخی گونه های ماهی در آب های داخلی مثال هایی از گونه های مهاجم هستند که تنوع زیستی بومی را تهدید می کنند. پیشگیری از ورود گونه های بیگانه و کنترل سریع جمعیت گونه های مهاجم از اقدامات ضروری برای حفاظت است.
تغییر اقلیم
تغییر اقلیم ناشی از فعالیت های انسانی تهدیدی فزاینده برای تنوع زیستی در ایران و سراسر جهان است. افزایش دما تغییر الگوهای بارش افزایش فراوانی و شدت رویدادهای حدی مانند خشکسالی سیل و آتش سوزی همگی بر اکوسیستم ها و گونه ها تاثیر می گذارند. گونه ها برای بقا نیازمند شرایط اقلیمی خاصی هستند و با تغییر این شرایط محدوده جغرافیایی پراکنش آن ها تغییر می کند. بسیاری از گونه ها قادر به جابجایی با سرعت کافی نیستند یا مسیرهای مهاجرتی آن ها به دلیل تخریب و قطعه قطعه شدن زیستگاه ها مسدود شده است. تغییرات اقلیمی همچنین می تواند زمان بندی چرخه های حیاتی مانند گلدهی گیاهان مهاجرت پرندگان یا زمان تولیدمثل جانوران را بر هم زند و ناهماهنگی هایی ایجاد کند که بقای گونه ها را به خطر می اندازد. افزایش دما در ایران به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک منجر به تشدید خشکسالی ها کاهش منابع آب و تغییر پوشش گیاهی شده که مستقیماً بر حیات وحش تاثیر می گذارد. کاهش انتشار گازهای گلخانه ای و افزایش تاب آوری اکوسیستم ها در برابر تغییرات اقلیمی برای حفاظت بلندمدت از تنوع زیستی حیاتی است.
گونه های در حال انقراض در ایران
فهرست گونه های در خطر انقراض در ایران متاسفانه رو به افزایش است و شامل پستانداران بزرگ پرندگان خزندگان دوزیستان ماهیان و حتی گیاهان می شود. این گونه ها به دلایل مختلفی که پیشتر ذکر شد از جمله تخریب زیستگاه شکار غیرقانونی و تغییرات اقلیمی با کاهش شدید جمعیت مواجه شده اند. حفاظت از این گونه ها نیازمند برنامه های حفاظتی هدفمند و فوری است که شامل حفاظت از زیستگاه تکثیر در اسارت مقابله با عوامل تهدید و افزایش آگاهی عمومی باشد. وضعیت برخی از این گونه ها به حدی بحرانی است که تنها با اقدامات حفاظتی شدید و بین المللی می توان از نابودی کامل آن ها جلوگیری کرد. شناخت این گونه ها و درک چالش های پیش روی آن ها گام مهمی در بسیج منابع و تلاش ها برای نجات آن هاست. در ادامه به وضعیت برخی از نمادین ترین گونه های در معرض خطر در ایران می پردازیم.
یوزپلنگ آسیایی
یوزپلنگ آسیایی (Acinonyx jubatus venaticus) زیرگونه ای از یوزپلنگ است که زمانی در بخش وسیعی از آسیا پراکنده بود اما اکنون تنها جمعیت اندکی از آن در ایران باقی مانده است. این گربه سان زیبا و سریع ترین حیوان خشکی در زیستگاه های بیابانی و استپی مرکز و شرق ایران زندگی می کند. جمعیت یوزپلنگ آسیایی به شدت کاهش یافته و در فهرست گونه های در معرض انقراض بحرانی (Critically Endangered) اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد. اصلی ترین تهدیدات برای بقای این گونه شامل تخریب و قطعه قطعه شدن زیستگاه ها به دلیل توسعه معادن جاده سازی و چرای دام کاهش جمعیت طعمه (مانند جبیر و آهو) شکار غیرقانونی و تصادفات جاده ای است. تلاش های حفاظتی برای نجات یوزپلنگ آسیایی شامل ایجاد مناطق حفاظت شده پایش جمعیت تکثیر در اسارت و برنامه های آموزشی برای جوامع محلی در حال انجام است اما وضعیت آن همچنان بسیار شکننده است.
پلنگ ایرانی
پلنگ ایرانی (Panthera pardus tulliana) یکی از بزرگترین زیرگونه های پلنگ در جهان است که در گستره وسیعی از خاورمیانه و آسیای مرکزی پراکنده بوده و ایران یکی از مهمترین زیستگاه های آن محسوب می شود. این گربه سان باشکوه در مناطق کوهستانی جنگلی و استپی البرز و زاگرس و سایر مناطق مرتفع کشور زیست می کند. پلنگ ایرانی نیز در فهرست گونه های در معرض خطر (Endangered) IUCN قرار دارد. تهدیدات اصلی برای این گونه شامل تخریب و قطعه قطعه شدن زیستگاه کاهش جمعیت طعمه (مانند کل و بز و قوچ و میش) شکار غیرقانونی (هم به دلیل تعارض با دامداران و هم برای تجارت پوست و اجزای بدن) و تصادفات جاده ای است. تعارض بین پلنگ و دامداران به دلیل شکار دام ها توسط پلنگ یکی از چالش های اصلی در حفاظت از این گونه است که نیازمند راهکارهای مبتنی بر مشارکت جوامع محلی و جبران خسارت است. برنامه های پایش و حفاظت در مناطق زیستگاهی پلنگ در ایران در حال اجراست.
ماهیان خاویاری ایرانی
دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان زیستگاه گونه های ارزشمند ماهیان خاویاری است که از دیرباز برای گوشت و خاویار خود مورد بهره برداری قرار گرفته اند. ایران یکی از کشورهای ساحلی خزر و دارای ذخایر مهمی از این ماهیان بوده است. گونه هایی مانند بلوگا (فیل ماهی) اوزون برون تاس ماهی ایرانی و قره برون از جمله ماهیان خاویاری هستند که در آب های ایران زندگی می کنند. متاسفانه جمعیت تمام گونه های ماهیان خاویاری در دریای خزر از جمله گونه های ایرانی به دلیل صید بی رویه (قانونی و غیرقانونی) تخریب زیستگاه های تخم ریزی در رودخانه ها به دلیل احداث سدها و آلودگی آب ها به شدت کاهش یافته و در معرض خطر انقراض بحرانی قرار دارند. تلاش های بین المللی برای مدیریت ذخایر و مبارزه با صید غیرقانونی در کنار برنامه های تکثیر در اسارت در ایران برای نجات این گونه های ارزشمند در حال انجام است اما وضعیت آن ها همچنان بسیار نگران کننده است.
راهکارهای حفاظت
حفاظت از تنوع زیستی در ایران نیازمند رویکردهای چندوجهی و هماهنگ است که هم شامل اقدامات حفاظتی مستقیم و هم شامل تغییرات در شیوه های مدیریت سرزمین و رفتار انسانی می شود. هیچ راهکار واحدی برای حل این چالش پیچیده وجود ندارد و موفقیت نیازمند همکاری بین دولت سازمان های غیردولتی بخش خصوصی جوامع محلی و تک تک شهروندان است. این راهکارها باید بر اساس دانش علمی مشارکت عمومی و درک عمیق از ارزش های تنوع زیستی و تهدیدات پیش روی آن بنا شوند. هدف نهایی رسیدن به بهره برداری پایدار از منابع طبیعی است که هم نیازهای نسل حاضر را برآورده کند و هم توانایی نسل های آینده برای تامین نیازهایشان را حفظ کند. در ادامه به برخی از مهمترین راهکارهای حفاظتی که در ایران نیز دنبال می شوند اشاره می شود.
مناطق حفاظت شده
ایجاد و مدیریت موثر مناطق حفاظت شده یکی از بنیادی ترین راهکارها برای صیانت از تنوع زیستی است. این مناطق که شامل پارک های ملی پناهگاه های حیات وحش مناطق حفاظت شده و آثار طبیعی ملی می شوند بخش هایی از سرزمین هستند که به دلیل اهمیت اکولوژیکی تنوع زیستی بالا یا حضور گونه های در معرض خطر تحت حفاظت قانونی قرار گرفته اند. این مناطق به عنوان پناهگاهی برای گونه ها عمل کرده و فرآیندهای طبیعی را حفظ می کنند. ایران نیز دارای شبکه گسترده ای از مناطق حفاظت شده است که بخش قابل توجهی از مساحت کشور را پوشش می دهند. با این حال چالش هایی مانند مدیریت ناکارآمد کمبود منابع مالی و نیروی انسانی تعارض با فعالیت های توسعه ای و فشار جوامع محلی اثربخشی این مناطق را کاهش می دهد. تقویت مدیریت مناطق حفاظت شده گسترش شبکه آن ها به مناطق مهم زیستی که هنوز تحت حفاظت نیستند و ایجاد کریدورهای زیستی برای اتصال مناطق حفاظت شده گام های حیاتی در این زمینه هستند.
بانک ذخایر زیستی
بانک های ذخایر زیستی یا بانک های ژن ابزاری مهم برای حفاظت از تنوع زیستی به ویژه در زمینه حفاظت غیرمستقر (Ex-situ conservation) هستند. این بانک ها نمونه هایی از مواد ژنتیکی گونه ها مانند بذر گیاهان بافت های جانوری سلول ها و حتی DNA را در شرایط کنترل شده (مانند دمای پایین) ذخیره می کنند. هدف اصلی این بانک ها حفظ تنوع ژنتیکی گونه ها به عنوان یک بیمه نامه در برابر انقراض در طبیعت است. این ذخایر می توانند در آینده برای تحقیقات علمی برنامه های تکثیر در اسارت یا حتی تلاش برای احیای گونه ها در زیستگاه های طبیعی مورد استفاده قرار گیرند. در ایران نیز مراکزی مانند مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران به جمع آوری شناسایی و حفظ نمونه های ژنتیکی گونه های بومی گیاهی جانوری و میکروارگانیسم ها مشغول هستند. توسعه این مراکز و افزایش ظرفیت آن ها برای پوشش دادن طیف وسیع تری از گونه ها به ویژه گونه های در معرض خطر و بومی از اهمیت بالایی برخوردار است.
باور سازگار با محیط زیست
نگرش ها باورها و رفتارهای فردی و جمعی انسان ها نقش تعیین کننده ای در حفاظت یا تخریب تنوع زیستی دارند. ترویج باورها و ارزش هایی که بر احترام به طبیعت درک وابستگی انسان به اکوسیستم ها و مسئولیت پذیری در قبال محیط زیست تاکید دارند از راهکارهای بنیادین برای حفاظت است. زمانی که جوامع محلی و عموم مردم اهمیت تنوع زیستی را درک کرده و خود را بخشی از طبیعت و مسئول حفاظت از آن بدانند مشارکت آن ها در برنامه های حفاظتی افزایش می یابد و فشارهای ناشی از فعالیت های مخرب کاهش می یابد. این تغییر نگرش می تواند از طریق آموزش و آگاهی بخشی عمومی ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست در مدارس و رسانه ها و برجسته کردن ارزش های فرهنگی و معنوی مرتبط با طبیعت صورت گیرد. مثال هایی مانند نقش باورهای مردم محلی در حفاظت از تمساح پوزه کوتاه (گاندو) در سیستان و بلوچستان نشان دهنده اهمیت این عامل فرهنگی در موفقیت برنامه های حفاظتی است.
ابتکارات حفاظت در ایران
ایران در سال های اخیر شاهد ابتکارات متعددی در زمینه حفاظت از تنوع زیستی بوده است. علاوه بر گسترش شبکه مناطق حفاظت شده و فعالیت بانک های ژن تلاش هایی برای حفاظت از گونه های خاص در حال انجام است. برنامه های حفاظت از یوزپلنگ آسیایی که شامل پایش با دوربین های تله ای حفاظت از طعمه ها و اقدامات کاهش تصادفات جاده ای است یکی از مهمترین این ابتکارات است. پروژه های حفاظت از پلنگ ایرانی خرس سیاه گوزن زرد ایرانی و سایر گونه های در معرض خطر نیز در مناطق مختلف کشور اجرا می شوند. سازمان های مردم نهاد (NGOs) نقش مهمی در افزایش آگاهی عمومی اجرای پروژه های کوچک حفاظتی و مشارکت دادن جوامع محلی ایفا می کنند. ابتکاراتی مانند گردشگری مسئولانه در مناطق طبیعی ترویج کشاورزی پایدار و توسعه معیشت های جایگزین برای جوامع وابسته به منابع طبیعی نیز به کاهش فشار بر تنوع زیستی کمک می کنند. این ابتکارات با وجود چالش ها امیدبخش هستند و نیازمند حمایت و تقویت بیشتر می باشند.
نقاط داغ حفاظت از تنوع زیستی در ایران
نقاط داغ تنوع زیستی (Biodiversity Hotspots) مناطقی در جهان هستند که هم دارای غنای گونه ای بسیار بالا و تعداد زیادی گونه بوم زاد هستند و هم با تهدیدات جدی برای بقای این گونه ها مواجه اند. تمرکز تلاش های حفاظتی در این نقاط می تواند بیشترین تاثیر را در نجات گونه ها داشته باشد. ایران بخشی از چندین نقطه داغ تنوع زیستی جهانی است از جمله ناحیه قفقاز-آناتولی و ناحیه کوهستانی آسیای مرکزی. مناطق خاصی در ایران مانند جنگل های هیرکانی (که اخیراً به ثبت میراث جهانی یونسکو نیز رسیده اند) کوهستان های البرز و زاگرس و برخی تالاب ها و مناطق بیابانی به دلیل غنای گونه ای و حضور گونه های بوم زاد به عنوان نقاط داغ ملی یا مناطق کلیدی تنوع زیستی (Key Biodiversity Areas) شناسایی شده اند. حفاظت از این مناطق نیازمند اولویت بندی منابع اجرای برنامه های حفاظتی جامع و مقابله مؤثر با تهدیدات محلی است. تمرکز بر این نقاط به ما امکان می دهد تا با منابع محدود بیشترین تاثیر مثبت را بر حفاظت از تنوع زیستی ایران داشته باشیم.
تجربه هایی موفق در حفاظت
با وجود چالش های فراوان نمونه هایی از تلاش های موفق در زمینه حفاظت از تنوع زیستی در ایران وجود دارد که می تواند الهام بخش و راهگشا باشد. یکی از نمونه های برجسته برنامه احیای جمعیت گوزن زرد ایرانی است. این گونه که زمانی در آستانه انقراض کامل قرار داشت با انتقال چند راس باقی مانده به مناطق حفاظت شده مانند دشت ناز ساری و تکثیر در اسارت نجات یافت و اکنون برنامه هایی برای بازگرداندن آن به زیستگاه های تاریخی خود در حال اجراست. نمونه دیگر حفاظت از تمساح پوزه کوتاه (گاندو) در سیستان و بلوچستان است که تا حد زیادی مدیون باورهای فرهنگی و مشارکت مردم محلی در حفاظت از این حیوان و زیستگاه های آبی آن است. افزایش جمعیت برخی گونه ها در مناطق حفاظت شده ای که مدیریت موثری داشته اند نیز نشان دهنده پتانسیل موفقیت در حفاظت است. این تجربیات موفق نشان می دهند که با برنامه ریزی صحیح تخصیص منابع کافی مشارکت جوامع محلی و اراده قوی می توان بر چالش های حفاظتی غلبه کرد و گام های موثری در جهت حفظ تنوع زیستی برداشت.
تنوع زیستی ایران چیست؟
تنوع زیستی ایران شامل گوناگونی تمام موجودات زنده (گیاهان جانوران میکروارگانیسم ها) و اکوسیستم های آن ها در این سرزمین است. این تنوع در سطوح ژن گونه و اکوسیستم بررسی می شود و به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی منحصربه فرد ایران بسیار غنی است.
چرا تنوع زیستی ایران مهم است؟
تنوع زیستی ایران به دلایل اکولوژیکی (حفظ تعادل طبیعت خدمات اکوسیستمی) اقتصادی (کشاورزی گردشگری داروسازی) علمی (منبع دانش و الهام) و فرهنگی (بخشی از هویت ملی) بسیار مهم است و نقش کلیدی در پایداری محیط زیست و رفاه انسان ها دارد.
تهدیدات تنوع زیستی ایران چیست؟
تهدیدات اصلی شامل تخریب و قطعه قطعه شدن زیستگاه ها برداشت بی رویه و استفاده ناپایدار از منابع آلودگی محیط زیست ورود گونه های بیگانه مهاجم و تاثیرات تغییر اقلیم هستند که همگی ناشی از فعالیت های انسانی هستند.
کدام گونه ها در ایران در خطر انقراض هستند؟
گونه های متعددی در ایران در خطر انقراض قرار دارند از جمله پستاندارانی مانند یوزپلنگ آسیایی و پلنگ ایرانی ماهیان خاویاری دریای خزر خزندگانی مانند لاک پشت پوزه عقابی و برخی گونه های گیاهی بومی و ارزشمند.
چه اقدامات حفاظتی در ایران در حال انجام است؟
اقدامات حفاظتی شامل ایجاد و مدیریت مناطق حفاظت شده فعالیت بانک های ذخایر ژنتیکی اجرای برنامه های حفاظت از گونه های خاص (مانند یوزپلنگ و گوزن زرد) مشارکت سازمان های مردم نهاد و تلاش برای افزایش آگاهی عمومی و ترویج بهره برداری پایدار است.
کدام مناطق ایران کانون تنوع زیستی هستند؟
مناطقی مانند جنگل های هیرکانی کوهستان های البرز و زاگرس برخی تالاب ها (مانند شادگان و هامون) و مناطق بیابانی و استپی مرکزی و شرق کشور به دلیل غنای گونه ای و حضور گونه های بوم زاد از کانون های مهم تنوع زیستی در ایران محسوب می شوند.
تغییرات آب و هوایی چه تاثیری بر تنوع زیستی ایران دارد؟
تغییر اقلیم باعث تغییر محدوده پراکنش گونه ها برهم خوردن زمان بندی چرخه های حیاتی تشدید خشکسالی ها و تغییر پوشش گیاهی می شود که بقای بسیاری از گونه ها به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک ایران را تهدید می کند.
چرا اتصال زیستگاه برای حفاظت از تنوع زیستی مهم است؟
اتصال زیستگاه ها از طریق کریدورهای زیستی به گونه ها امکان می دهد تا بین مناطق مختلف جابجا شوند تنوع ژنتیکی حفظ شود از انزوای جمعیت ها جلوگیری شود و تاب آوری آن ها در برابر تغییرات محیطی و اقلیمی افزایش یابد.