برای پیشگیری از سرقت ادبی و حفظ اصالت آثار باید با اصول اخلاق پژوهش و نگارش آکادمیک آشنا بود. شناخت انواع سرقت علمی و پیامدهای آن در کنار تسلط بر تکنیک‌های صحیح ارجاع‌دهی و پارافریز گام‌های اساسی در راستای تولید محتوای原创 و معتبر محسوب می‌شوند.
سرقت ادبی به عنوان استفاده نادرست و بدون استناد از آثار ایده‌ها یا کلمات دیگران یکی از چالش‌های جدی در حوزه علم پژوهش ادبیات و حتی تولید محتوای دیجیتال است. این عمل نه تنها زیرپا گذاشتن حقوق مالکیت فکری محسوب می‌شود بلکه به اعتبار فرد و جامعه علمی یا هنری آسیب می‌رساند. جلوگیری از سرقت ادبی نیازمند رویکردی جامع است که شامل آموزش آگاهی به‌کارگیری تکنیک‌های نگارشی صحیح و استفاده از ابزارهای کمکی می‌شود. در این راستا آشنایی با تعریف دقیق سرقت ادبی انواع آن پیامدهایش و همچنین راهکارهای عملی برای اجتناب از آن برای هر نویسنده پژوهشگر دانشجو یا خالق محتوا امری ضروری است.
سرقت ادبی چیست
سرقت ادبی به معنای استفاده از کلمات ایده‌ها یا آثار دیگران بدون ذکر منبع اصلی و معرفی آن‌ها به عنوان کار خود است. این عمل شامل کپی کردن مستقیم متن بازنویسی (پارافریز) بدون تغییرات کافی یا بدون ارجاع‌دهی و استفاده از ساختار جملات یا ترتیب ایده‌های یک منبع دیگر بدون اعتباردهی مناسب می‌شود. سرقت ادبی نقض آشکار اصول اخلاق حرفه‌ای و علمی است و در هر زمینه‌ای از مقالات دانشگاهی و پژوهش‌های علمی گرفته تا آثار ادبی موسیقی هنرهای تجسمی و محتوای وب می‌تواند رخ دهد. تشخیص سرقت ادبی معمولاً با مقایسه متن مورد نظر با منابع اصلی و با استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی صورت می‌گیرد. این پدیده تفاوت‌های ظریفی با الهام گرفتن یا تاثیرپذیری دارد؛ در الهام ایده یا سبک کلی مورد استفاده قرار می‌گیرد اما محتوا و بیان کاملاً جدید و اصیل است در حالی که در سرقت ادبی بخش قابل توجهی از کار یا ایده اصلی بدون اجازه یا اعتباردهی تکرار می‌شود.
انواع سرقت ادبی
سرقت ادبی اشکال مختلفی دارد که هر کدام نیازمند شناخت دقیق برای پیشگیری هستند. یکی از رایج‌ترین انواع سرقت ادبی مستقیم (Direct Plagiarism) است که در آن بخش‌هایی از متن یک منبع کلمه به کلمه بدون نقل قول یا ارجاع کپی می‌شود. نوع دیگر سرقت ادبی موزاییکی (Mosaic Plagiarism) یا وصله‌ای است که شامل کنار هم قرار دادن جملات یا عبارات کپی شده از منابع مختلف گاهی با تغییرات جزئی بدون ارجاع‌دهی مناسب است. سرقت ادبی پارافریزی (Paraphrasing Plagiarism) زمانی رخ می‌دهد که نویسنده متنی را از منبعی بازنویسی می‌کند اما تغییرات کافی در ساختار جمله یا انتخاب کلمات ایجاد نمی‌کند و یا حتی با وجود تغییرات منبع اصلی را ذکر نمی‌کند. سرقت ادبی منبع (Source-Based Plagiarism) شامل اشتباه در ارجاع‌دهی (مانند ارجاع به منبع اشتباه یا غیرموجود) یا استفاده از منابع ثانویه به گونه‌ای که به نظر برسد از منبع اولیه استفاده شده است. در نهایت سرقت ادبی جهانی (Global Plagiarism) به معنای ارائه کل یک اثر نوشته شده توسط فرد دیگر به عنوان کار خود است. شناخت این انواع به نویسندگان کمک می‌کند تا ناخواسته مرتکب سرقت ادبی نشوند.
اهمیت جلوگیری از سرقت ادبی
جلوگیری از سرقت ادبی نه تنها یک الزام اخلاقی بلکه برای حفظ اعتبار فردی و جمعی در هر حوزه تولید دانش یا هنر حیاتی است. در محیط‌های آکادمیک سرقت ادبی به اعتبار پژوهش‌ها و یافته‌های علمی آسیب می‌زند و روند پیشرفت دانش را مختل می‌کند. دانشجویانی که مرتکب سرقت ادبی می‌شوند با تبعات آموزشی جدی از جمله کسر نمره مردودی در درس تعلیق یا حتی اخراج مواجه می‌شوند. در دنیای حرفه‌ای این عمل می‌تواند منجر به از دست دادن شغل بی‌اعتباری حرفه‌ای و آسیب جبران‌ناپذیر به شهرت فرد شود. علاوه بر این سرقت ادبی نقض قوانین مالکیت فکری و کپی‌رایت است که می‌تواند پیامدهای قانونی و جریمه‌های سنگین مالی به دنبال داشته باشد. تولید محتوای اصیل و با کیفیت نیازمند احترام به حقوق خالقان اصلی آثار و ذکر صحیح منابع است. این رویکرد نه تنها صداقت و امانت‌داری را نشان می‌دهد بلکه به تقویت فرهنگ پژوهش و نوآوری کمک کرده و امکان ردیابی و اعتبارسنجی اطلاعات را برای دیگران فراهم می‌سازد.
اصول کلی پیشگیری از سرقت ادبی
پیشگیری از سرقت ادبی نیازمند پایبندی به مجموعه‌ای از اصول و رویکردهای بنیادین است. این اصول فراتر از صرفاً استفاده از نرم‌افزارها یا تکنیک‌های نگارشی هستند و به نگرش و فرهنگ فرد در تولید محتوا بازمی‌گردند. اولین اصل پذیرش کامل مسئولیت در قبال اصالت کار خود است. نویسنده باید متعهد باشد که تمام بخش‌های کارش چه ایده‌ها و چه کلمات یا از آن خود اوست یا به درستی به منبع اصلی ارجاع داده شده است. اصل دوم توسعه مهارت‌های پژوهشی و تحلیلی است. هرچه فرد توانایی بیشتری در درک تحلیل و ترکیب اطلاعات از منابع مختلف داشته باشد کمتر به کپی‌برداری متوسل می‌شود و بیشتر می‌تواند ایده‌های خود را پرورش دهد. اصل سوم ایجاد عادت به مستندسازی دقیق منابع در تمام مراحل کار از جمع‌آوری اطلاعات اولیه تا نگارش نهایی است. این شامل یادداشت‌برداری منظم و ثبت مشخصات کامل منابع می‌شود. پایبندی به این اصول زیربنای تولید محتوای اخلاقی و عاری از سرقت ادبی را فراهم می‌آورد و به ایجاد یکپارچگی در کارهای علمی و حرفه‌ای کمک می‌کند.
آموزش و آگاهی‌بخشی
یکی از مؤثرترین راهکارها برای جلوگیری از سرقت ادبی سرمایه‌گذاری بر آموزش و افزایش آگاهی است. بسیاری از موارد سرقت ادبی به‌ویژه در میان دانشجویان یا نویسندگان تازه‌کار ناشی از ناآگاهی نسبت به تعریف دقیق سرقت ادبی انواع آن و پیامدهایش است. مؤسسات آموزشی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی نقش کلیدی در این زمینه دارند. برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی درباره اخلاق پژوهش اصول نگارش علمی نحوه صحیح استفاده از منابع و تکنیک‌های ارجاع‌دهی می‌تواند به افراد کمک کند تا از همان ابتدا با استانداردهای لازم آشنا شوند. این آموزش‌ها باید شامل تمرین‌های عملی در زمینه پارافریز کردن خلاصه نویسی و نقل قول مستقیم باشد. همچنین ترویج فرهنگ صداقت و امانت‌داری در محیط‌های علمی و حرفه‌ای افراد را به رعایت اصول اخلاقی ترغیب می‌کند. آگاهی‌بخشی مستمر از طریق منابع مختلف مانند وب‌سایت‌ها جزوات و راهنماهای نگارشی می‌تواند به یادآوری و تثبیت این اصول کمک کند و جلوی وقوع ناخواسته سرقت ادبی را بگیرد.
ترویج صداقت علمی
ترویج صداقت علمی یک رویکرد فرهنگی و سیستماتیک برای مقابله با سرقت ادبی و سایر تخلفات پژوهشی است. این امر به معنای ایجاد محیطی است که در آن ارزش‌های مانند امانت‌داری شفافیت دقت و مسئولیت‌پذیری در اولویت قرار دارند. دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی می‌توانند با تدوین و اجرای آیین‌نامه‌های اخلاقی روشن و صریح پیامدهای تخلفات را مشخص کرده و این پیامدها را به طور جدی اعمال کنند. قدردانی و تشویق از رفتارهای اخلاقی در پژوهش و نگارش نیز بخش مهمی از این ترویج است. برگزاری سخنرانی‌ها و بحث‌های عمومی در مورد اهمیت صداقت علمی نقش الگوهای اخلاقی در جامعه علمی و مسئولیت فردی در حفظ این اصول می‌تواند به ایجاد یک فرهنگ قوی در این زمینه کمک کند. وقتی صداقت علمی به عنوان یک ارزش محوری در یک جامعه پذیرفته و ترویج می‌شود افراد کمتر تمایل به انجام رفتارهای غیراخلاقی مانند سرقت ادبی خواهند داشت و بیشتر به تولید دانش اصیل و معتبر ترغیب می‌شوند.
آشنایی با قوانین کپی‌رایت
آشنایی با قوانین کپی‌رایت یکی دیگر از جنبه‌های مهم پیشگیری از سرقت ادبی است به‌ویژه زمانی که با آثار منتشر شده سروکار داریم. قوانین کپی‌رایت حقوق قانونی خالقان آثار اصلی را در زمینه تکثیر توزیع نمایش و اقتباس از آثارشان تعیین می‌کنند. سرقت ادبی در بسیاری از موارد نقض مستقیم این حقوق محسوب می‌شود. درک این قوانین به نویسندگان کمک می‌کند تا متوجه شوند که چه نوع استفاده‌ای از آثار دیگران مجاز است (مثلاً در چارچوب استفاده منصفانه یا Fair Use) و چه نوع استفاده‌ای نیازمند کسب اجازه از صاحب اثر است. این قوانین بسته به حوزه قضایی ممکن است متفاوت باشند اما اصل کلی آن‌ها حمایت از مالکیت فکری است. نادیده گرفتن قوانین کپی‌رایت می‌تواند پیامدهای حقوقی جدی از جمله دعواهای قضایی حکم توقف استفاده از اثر و پرداخت خسارت به دنبال داشته باشد. بنابراین هر نویسنده یا خالق محتوا باید با اصول اولیه قوانین کپی‌رایت در کشور خود و در سطح بین‌المللی آشنا باشد تا بتواند از آثار دیگران به صورت قانونی و اخلاقی استفاده کند و همزمان از حقوق مالکیت فکری خود نیز محافظت نماید.
آموزش و تمرین مستمر در مهارت‌های پژوهشی
مهارت‌های پژوهشی قوی ابزارهای ضروری برای جلوگیری از سرقت ادبی هستند. این مهارت‌ها شامل توانایی جستجوی مؤثر منابع معتبر ارزیابی انتقادی اطلاعات تحلیل و ترکیب داده‌ها از منابع مختلف و در نهایت ارائه ایده‌ها به شیوه‌ای اصیل و با پشتیبانی مستند است. آموزش و تمرین مستمر در این زمینه‌ها به افراد کمک می‌کند تا از وابستگی صرف به کپی کردن یا بازنویسی سطحی فاصله بگیرند. یادگیری نحوه خلاصه‌نویسی مؤثر (به‌طوری که ایده اصلی حفظ شود اما با کلمات و ساختار خود نویسنده بیان شود) پارافریز کردن صحیح (تغییر قابل توجه در کلمات و ساختار جمله همراه با حفظ معنا و ارجاع‌دهی) و استفاده درست از نقل قول‌ها (برای بخش‌هایی که نیاز به بیان دقیق کلمات منبع دارند) از جمله مهارت‌های کلیدی هستند. همچنین سازماندهی اطلاعات جمع‌آوری شده نگارش پیش‌نویس‌های متعدد و بازبینی دقیق کار پیش از انتشار نهایی همگی به کاهش احتمال سرقت ادبی کمک می‌کنند. این مهارت‌ها با تمرین و تکرار تقویت می‌شوند و بخش جدایی‌ناپذیری از فرآیند تولید محتوای اصیل و معتبر هستند.
تکنیک‌های نگارشی برای پیشگیری
علاوه بر اصول کلی به‌کارگیری تکنیک‌های نگارشی خاص در حین نوشتن نقش مستقیمی در جلوگیری از سرقت ادبی دارد. این تکنیک‌ها به نویسنده کمک می‌کنند تا از ایده‌ها و اطلاعات منابع دیگران به شیوه‌ای اخلاقی و استاندارد استفاده کند. یکی از مهمترین این تکنیک‌ها توانایی تمایز قائل شدن بین ایده‌های خود و ایده‌هایی است که از دیگران گرفته شده‌اند. هرگاه ایده‌ای مستقیماً از یک منبع خاص (کتاب مقاله وب‌سایت سخنرانی و غیره) گرفته شده باشد حتی اگر با کلمات خود بیان شود نیاز به ارجاع‌دهی دارد. استفاده از نقل قول مستقیم برای بخش‌هایی که نمی‌توان آن‌ها را بدون از دست دادن معنا یا قدرت اصلی بازنویسی کرد با رعایت قواعد نقل قول از دیگر تکنیک‌هاست. همچنین توسعه سبک نگارش شخصی به نویسنده کمک می‌کند تا از تقلید صرف از سبک دیگران فاصله بگیرد و صدای خود را در متن پیدا کند. این تکنیک‌ها در کنار ارجاع‌دهی دقیق و منظم ستون فقرات نگارش اخلاقی و پیشگیری از سرقت ادبی را تشکیل می‌دهند.
پارافریز کردن صحیح
پارافریز کردن صحیح یکی از مهمترین مهارت‌ها در جلوگیری از سرقت ادبی است. پارافریز به معنای بازنویسی ایده‌ها یا اطلاعات یک منبع با کلمات و ساختار جملات خود نویسنده است به‌طوری که معنای اصلی حفظ شود. پارافریز صحیح تنها تغییر چند کلمه یا جابجایی ترتیب جملات نیست. برای پارافریز مؤثر باید ابتدا بخش مورد نظر را به دقت خواند و معنای آن را کاملاً درک کرد. سپس بدون نگاه کردن به متن اصلی ایده را با کلمات و ساختار جملات کاملاً متفاوت نوشت. پس از نگارش متن پارافریز شده باید با متن اصلی مقایسه شود تا اطمینان حاصل شود که تغییرات کافی انجام شده و شباهت ساختاری یا واژگانی بیش از حد وجود ندارد. نکته حیاتی در پارافریز صحیح حتی با وجود بازنویسی کامل ارجاع‌دهی دقیق به منبع اصلی است. عدم ارجاع‌دهی پس از پارافریز نوعی سرقت ادبی محسوب می‌شود زیرا ایده یا اطلاعات متعلق به منبع اصلی است. تمرین مستمر در این مهارت به نویسنده کمک می‌کند تا از دام سرقت ادبی پارافریزی رها شود.
استفاده از نقل قول مستقیم
استفاده از نقل قول مستقیم زمانی ضروری است که می‌خواهید دقیقاً کلمات یک نویسنده دیگر را در متن خود بیاورید. این روش اغلب برای تعریف‌ها اظهارات مهم یا بخش‌هایی که بازنویسی آن‌ها به معنای اصلی آسیب می‌زند به کار می‌رود. برای استفاده صحیح از نقل قول مستقیم باید متن مورد نظر را عیناً کپی کرده و آن را داخل علامت نقل قول قرار دهید (معمولاً گیومه « » یا علامت نقل قول انگلیسی «” “)». اگر نقل قول طولانی باشد (معمولاً بیش از سه یا چهار خط) باید به صورت یک بلوک متنی جداگانه و با فرورفتگی بیشتر (Block Quote) آورده شود و نیازی به علامت نقل قول ندارد. نکته بسیار مهم این است که هر نقل قول مستقیمی بدون استثناء باید با ارجاع‌دهی دقیق به منبع اصلی شامل نام نویسنده سال انتشار و شماره صفحه (در صورت وجود) همراه باشد. استفاده بی‌رویه از نقل قول مستقیم توصیه نمی‌شود زیرا نشان‌دهنده عدم توانایی نویسنده در تحلیل و ترکیب اطلاعات است. نقل قول باید به عنوان شاهدی برای ایده‌های خود نویسنده به کار رود نه جایگزینی برای نگارش اصلی.
ارجاع‌دهی و رفرنس‌نویسی صحیح
ارجاع‌دهی و رفرنس‌نویسی صحیح ستون فقرات نگارش آکادمیک و حرفه‌ای اخلاقی است و مهمترین گام در پیشگیری از سرقت ادبی محسوب می‌شود. ارجاع‌دهی به معنای ذکر منبع اصلی هر ایده اطلاعات آمار تصویر یا متنی است که مستقیماً یا به صورت پارافریز از کار دیگران استفاده شده است. این کار هم در داخل متن (In-text Citation) و هم در انتهای کار در فهرست منابع (Bibliography یا References) انجام می‌شود. سیستم‌های ارجاع‌دهی مختلفی مانند APA MLA شیکاگو ونکوور و … وجود دارند که هر کدام قواعد خاص خود را برای ذکر مشخصات منابع دارند. انتخاب یک سیستم و پایبندی به آن در تمام طول متن ضروری است. ارجاع‌دهی صحیح نه تنها از سرقت ادبی جلوگیری می‌کند بلکه به خواننده امکان می‌دهد تا منابع مورد استفاده را بررسی کند اعتبار اطلاعات را بسنجد و مطالعات بیشتری در زمینه مورد نظر انجام دهد. دقت در ثبت مشخصات کامل و صحیح منابع در هنگام جمع‌آوری اطلاعات فرآیند ارجاع‌دهی را در مراحل بعدی آسان‌تر می‌کند.
نگارش و بازبینی پیش‌نویس‌ها
فرآیند نگارش معمولاً شامل تهیه چندین پیش‌نویس است و این فرآیند نقش مهمی در جلوگیری از سرقت ادبی دارد. در پیش‌نویس‌های اولیه ممکن است نویسنده از یادداشت‌های خود که شامل اطلاعات کپی شده پارافریز شده یا ایده‌های از منابع مختلف است استفاده کند. با این حال در هر مرحله از بازبینی باید دقت شود که تمام اطلاعاتی که از منابع دیگر گرفته شده‌اند به درستی ارجاع داده شده باشند. بازخوانی دقیق متن مقایسه آن با منابع اصلی و اطمینان از اینکه هیچ بخش کپی شده‌ای بدون نقل قول و ارجاع باقی نمانده ضروری است. در این مرحله می‌توان از نرم‌افزارهای تشخیص سرقت ادبی نیز برای شناسایی بخش‌هایی که ممکن است به اشتباه بدون ارجاع باقی مانده باشند استفاده کرد. بازبینی توسط فردی دیگر (Peer Review) نیز می‌تواند مفید باشد زیرا فرد دیگر ممکن است شباهت‌هایی را ببیند که خود نویسنده متوجه آن‌ها نشده است. فرآیند تکراری نوشتن بازبینی و اصلاح به پالایش متن و اطمینان از اصالت و رعایت اصول اخلاقی کمک می‌کند.
استفاده از سبک نگارش شخصی
توسعه و استفاده از سبک نگارش شخصی یکی دیگر از راهکارهای مؤثر برای پیشگیری از سرقت ادبی به‌ویژه نوع پارافریزی است. سبک نگارش شخصی شامل انتخاب واژگان ساختار جملات نحوه سازماندهی ایده‌ها و لحن کلی متن است که مختص یک نویسنده خاص است. وقتی نویسنده قادر است ایده‌هایی را که از منابع دیگر دریافت کرده با زبان و سبک خود بیان کند احتمال اینکه ناخواسته ساختار جملات یا عبارات کلیدی منبع اصلی را تکرار کند کاهش می‌یابد. این امر نیازمند تسلط بر زبان و توانایی ابراز مفاهیم به شیوه‌های متنوع است. تمرین در بازنویسی متون مختلف گسترش دایره لغات و آشنایی با ساختارهای دستوری متنوع می‌تواند به تقویت سبک نگارش شخصی کمک کند. البته داشتن سبک شخصی به این معنی نیست که نیازی به ارجاع‌دهی نیست؛ حتی اگر ایده با کلمات خودتان بیان شود اگر منشأ آن از یک منبع خاص باشد باید به آن ارجاع داد. اما سبک شخصی قوی به نویسنده این امکان را می‌دهد که از تقلید صرف فاصله گرفته و اصالت بیشتری به کار خود ببخشد.
درک دانش عمومی و اطلاعاتی که نیازی به استناد ندارند
یکی از سوالات رایج در زمینه ارجاع‌دهی این است که چه اطلاعاتی نیاز به استناد دارند و چه اطلاعاتی خیر. قاعده کلی این است که اطلاعات یا ایده‌هایی که به عنوان دانش عمومی (Common Knowledge) در یک زمینه خاص شناخته می‌شوند نیازی به ارجاع‌دهی ندارند. دانش عمومی شامل حقایق پذیرفته شده تاریخ‌های مهم تعاریف استاندارد و اطلاعاتی است که به راحتی در منابع متعدد و عمومی قابل دسترسی هستند و انتظار می‌رود که خوانندگان با آن آشنا باشند. برای مثال اینکه زمین به دور خورشید می‌چرخد یا پایتخت ایران تهران است نیازی به ارجاع ندارد. با این حال تشخیص دانش عمومی گاهی می‌تواند دشوار باشد به‌ویژه در زمینه‌های تخصصی. اگر در مورد عمومی بودن یک اطلاعات شک دارید بهتر است که به منبع آن ارجاع دهید. همچنین تفسیرها تحلیل‌ها نتایج تحقیقات خاص یا ایده‌هایی که منحصر به یک منبع یا نویسنده خاص هستند حتی اگر بسیار شناخته شده باشند همچنان نیاز به ارجاع‌دهی دارند. درک این تفاوت به نویسنده کمک می‌کند تا از ارجاع‌دهی بیش از حد یا کمتر از حد نیاز جلوگیری کند و تنها اطلاعاتی را که واقعاً از یک منبع خاص گرفته شده‌اند مستند سازد.
استفاده از نرم افزارهای تشخیص سرقت ادبی
استفاده از نرم‌افزارهای تشخیص سرقت ادبی ابزاری مؤثر و مکمل در فرآیند پیشگیری از سرقت ادبی است. این نرم‌افزارها متن ارسالی را با میلیاردها منبع موجود در پایگاه داده خود شامل مقالات منتشر شده کتاب‌ها پایان‌نامه‌ها محتوای وب‌سایت‌ها و مقالات قبلی ارسال شده به همان پایگاه مقایسه می‌کنند و بخش‌های مشابه را شناسایی و گزارش می‌دهند. هدف اصلی این نرم‌افزارها کمک به نویسنده برای شناسایی بخش‌هایی است که ممکن است به اشتباه یا ناخواسته بدون ارجاع باقی مانده باشند یا نیاز به بازنویسی بیشتری داشته باشند. این ابزارها نباید به عنوان جایگزینی برای درک اصول اخلاقی و تکنیک‌های نگارشی صحیح در نظر گرفته شوند بلکه به عنوان یک چک نهایی عمل می‌کنند. گزارش ارائه شده توسط نرم‌افزار معمولاً شامل درصد شباهت و لیست منابعی است که متن با آن‌ها شباهت دارد. تحلیل این گزارش و اصلاح متن بر اساس آن گام مهمی در اطمینان از اصالت کار و رعایت استانداردهای لازم است. نرم‌افزارهای معتبر معمولاً دارای پایگاه داده‌های جامع‌تری هستند و دقت بالاتری دارند.
معرفی نرم افزارهای رایج
چندین نرم‌افزار معتبر برای تشخیص سرقت ادبی در سطح آکادمیک و حرفه‌ای وجود دارند که هر کدام ویژگی‌ها و پایگاه داده‌های خاص خود را دارند. یکی از شناخته‌شده‌ترین و پرکاربردترین این نرم‌افزارها iThenticate است که به طور گسترده توسط ناشران مجلات علمی و دانشگاه‌ها برای بررسی مقالات و پایان‌نامه‌ها استفاده می‌شود. Turnitin نیز نرم‌افزار دیگری است که بیشتر در محیط‌های آموزشی برای بررسی تکالیف دانشجویی کاربرد دارد و علاوه بر تشخیص سرقت ادبی ابزارهایی برای بازخورد و نمره‌دهی نیز ارائه می‌دهد. PlagScan و Grammarly (با قابلیت بررسی سرقت ادبی) نیز از دیگر نرم‌افزارهای شناخته شده هستند که هم برای کاربران فردی و هم برای مؤسسات خدمات ارائه می‌دهند. انتخاب نرم‌افزار مناسب بستگی به نیاز کاربر (دانشجو پژوهشگر ناشر) و سطح دسترسی مؤسسه دارد. مهم است که از نرم‌افزارهای معتبر و پولی استفاده شود زیرا نسخه‌های رایگان معمولاً دقت پایین‌تری دارند پایگاه داده‌های محدودتری دارند و ممکن است امنیت اطلاعات کاربر را تضمین نکنند. آشنایی با نحوه کار این نرم‌افزارها و توانایی تحلیل گزارش‌های آن‌ها برای هر نویسنده حرفه‌ای ضروری است.
نحوه کار نرم افزارها
نرم‌افزارهای تشخیص سرقت ادبی بر اساس الگوریتم‌های پیچیده تطبیق متن (text matching algorithms) کار می‌کنند. فرآیند کلی به این صورت است که کاربر متن خود را در سیستم بارگذاری می‌کند. سپس نرم‌افزار متن را به بخش‌های کوچکتر (مانند جملات یا عبارات) تقسیم کرده و این بخش‌ها را با میلیاردها منبع موجود در پایگاه داده خود مقایسه می‌کند. این پایگاه داده شامل مقالات علمی کتاب‌ها پایان‌نامه‌ها محتوای اینترنت (وب‌سایت‌ها وبلاگ‌ها ویکی‌ها) و همچنین مخازن آثار قبلی ارسالی به همان نرم‌افزار است. نرم‌افزار شباهت‌های واژگانی و ساختاری بین متن ارسالی و منابع موجود را شناسایی کرده و بخش‌های مشابه را هایلایت می‌کند. در نهایت یک گزارش جامع تولید می‌شود که شامل درصد کلی شباهت و جزئیات شباهت با هر منبع خاص است. این گزارش به نویسنده نشان می‌دهد که کدام بخش‌های متن ممکن است نیاز به بازنویسی ارجاع‌دهی یا نقل قول داشته باشند. نرم‌افزارها معمولاً نمی‌توانند نیت نویسنده را تشخیص دهند؛ آن‌ها فقط شباهت‌ها را گزارش می‌دهند و تحلیل نهایی در مورد اینکه آیا این شباهت به منزله سرقت ادبی است یا خیر بر عهده کاربر یا داور است.
سرقت ادبی از خود
سرقت ادبی از خود (Self-Plagiarism) به معنای استفاده مجدد از بخش‌های قابل توجهی از آثار قبلی خود فرد بدون ذکر منبع یا اشاره به انتشار قبلی آن است. این پدیده اغلب در محیط‌های آکادمیک و پژوهشی رخ می‌دهد جایی که پژوهشگران ممکن است از متون پایان‌نامه مقالات قبلی یا گزارش‌های خود در آثار جدید استفاده کنند. اگرچه ممکن است عجیب به نظر برسد که فرد از کار خودش سرقت کند اما این کار در بسیاری از موارد غیر اخلاقی و حتی غیرقانونی تلقی می‌شود. دلیل اصلی این است که آثار منتشر شده قبلی معمولاً تحت قوانین کپی‌رایت قرار می‌گیرند و حقوق انتشار آن‌ها ممکن است به ناشر واگذار شده باشد. علاوه بر این استفاده مجدد از متن بدون اشاره به انتشار قبلی می‌تواند خواننده را گمراه کند و این تصور را ایجاد کند که محتوا کاملاً جدید و اصیل است در حالی که این‌طور نیست. این کار همچنین می‌تواند به اعتبار علمی فرد آسیب بزند و به عنوان تلاش برای افزایش تعداد انتشارات با استفاده از محتوای تکراری تلقی شود. بنابراین حتی هنگام استفاده از کارهای قبلی خود رعایت اصول اخلاقی و ارجاع‌دهی مناسب ضروری است.
سرقت ادبی از خود چیست
سرقت ادبی از خود یا خود-انتحال زمانی رخ می‌دهد که یک نویسنده بخش‌هایی از متن داده‌ها ایده‌ها یا ساختار یک اثر قبلی خود را بدون ذکر منبع یا اشاره به انتشار قبلی در یک اثر جدید به کار می‌برد. این عمل می‌تواند شامل کپی کردن جملات یا پاراگراف‌ها استفاده مجدد از جداول یا شکل‌ها بدون ارجاع یا ارائه داده‌های مشابه به عنوان یافته‌های جدید در یک مقاله متفاوت باشد. حتی بازنویسی جزئی کار قبلی خود بدون اشاره به آن نیز می‌تواند به عنوان سرقت ادبی از خود در نظر گرفته شود. این پدیده با مفهوم توسعه کار قبلی یا انتشار بخش‌هایی از یک کار بزرگتر در قالب مقالات کوچکتر متفاوت است؛ در این موارد به انتشار قبلی به صراحت اشاره و ارجاع داده می‌شود. سرقت ادبی از خود می‌تواند منجر به رد شدن مقاله توسط مجلات مشکلات اخلاقی در دانشگاه و آسیب به اعتبار حرفه‌ای فرد شود. درک دقیق این مفهوم برای پژوهشگران و نویسندگان بسیار مهم است تا از ارتکاب ناخواسته آن جلوگیری کنند.
راهکارهای پیشگیری از سرقت ادبی از خود
پیشگیری از سرقت ادبی از خود نیازمند آگاهی و رعایت چند اصل ساده است. اولین و مهمترین راهکار ارجاع‌دهی صحیح به آثار قبلی خود است. هرگاه از بخشی از متن ایده داده یا تصویری که قبلاً منتشر کرده‌اید استفاده می‌کنید باید به آن اثر قبلی به عنوان یک منبع ارجاع دهید دقیقاً همانند ارجاع به کار دیگران. اگر بخش‌های قابل توجهی از متن را عیناً کپی می‌کنید باید از نقل قول مستقیم استفاده کرده و به منبع قبلی ارجاع دهید. در مواردی که نیاز به استفاده مجدد از داده‌ها یا نتایج قبلی است باید به وضوح در متن اشاره شود که این داده‌ها قبلاً منتشر شده‌اند و به منبع اصلی ارجاع داده شود. راهکار دیگر تمرکز بر افزودن محتوا و ایده‌های جدید در کارهای جدید است. هر اثر جدید باید حاوی پیشرفت تحلیل‌های جدید یا داده‌های تازه باشد که آن را از کارهای قبلی متمایز کند. در برخی موارد کسب اجازه از ناشر قبلی برای استفاده مجدد از محتوا نیز ممکن است ضروری باشد به‌ویژه اگر حقوق کپی‌رایت به ناشر واگذار شده باشد. شفافیت در مورد استفاده از کارهای قبلی کلید اصلی پیشگیری از سرقت ادبی از خود است.
پیامدهای سرقت ادبی
سرقت ادبی دارای پیامدهای جدی و گسترده‌ای است که می‌تواند زندگی حرفه‌ای و شخصی فرد را تحت تأثیر قرار دهد. در محیط‌های آکادمیک پیامدها می‌توانند از کسر نمره یا مردودی در یک درس تا تعلیق از تحصیل اخراج از دانشگاه و حتی لغو مدارک تحصیلی در موارد شدید متغیر باشند. برای پژوهشگران و اساتید دانشگاه سرقت ادبی می‌تواند منجر به رد شدن مقالات توسط مجلات از دست دادن شغل سلب سمت‌های دانشگاهی و پایان یافتن دوران حرفه‌ای شود. در خارج از محیط آکادمیک سرقت ادبی در حوزه ادبیات موسیقی هنر و رسانه می‌تواند به بی‌اعتباری هنرمند یا نویسنده از دست دادن قراردادها و فرصت‌های شغلی و آسیب جدی به شهرت منجر شود. علاوه بر پیامدهای حرفه‌ای و آکادمیک سرقت ادبی می‌تواند پیامدهای قانونی نیز داشته باشد. نقض قوانین کپی‌رایت می‌تواند منجر به جریمه‌های سنگین مالی و حتی در موارد نادر پیگرد کیفری شود. فراتر از تمام این‌ها سرقت ادبی به اعتماد عمومی به جامعه علمی و هنری آسیب می‌زند و زیربنای اخلاق و صداقت را در این حوزه‌ها تضعیف می‌کند. بازسازی اعتبار پس از اتهام سرقت ادبی بسیار دشوار و گاهی غیرممکن است.
تصورات غلط رایج درباره سرقت ادبی
درباره سرقت ادبی تصورات غلطی وجود دارد که می‌تواند افراد را ناخواسته به سمت این عمل سوق دهد. یکی از رایج‌ترین تصورات غلط این است که اگر چند کلمه را تغییر دهید یا ساختار جمله را کمی عوض کنید دیگر نیازی به ارجاع‌دهی نیست. در حالی که همانطور که قبلاً اشاره شد پارافریز غیرصحیح بدون ارجاع نیز نوعی سرقت ادبی است. تصور غلط دیگر این است که اطلاعات موجود در اینترنت چون به راحتی در دسترس هستند نیازی به ارجاع ندارند؛ این کاملاً اشتباه است محتوای اینترنتی نیز مانند سایر منابع دارای مالکیت فکری است و باید به آن ارجاع داد. برخی فکر می‌کنند که اگر از یک منبع خیلی قدیمی یا نامعتبر استفاده کنند کسی متوجه سرقت ادبی نمی‌شود؛ در عصر نرم‌افزارهای پیشرفته تشخیص سرقت ادبی این تصور بسیار خطرناک است. همچنین برخی فکر می‌کنند که سرقت ادبی فقط شامل کلمات می‌شود در حالی که استفاده از ایده‌ها ساختار استدلالی داده‌ها تصاویر جداول و حتی کد کامپیوتری بدون ارجاع نیز سرقت ادبی محسوب می‌شود. درک صحیح تعریف و انواع سرقت ادبی و کنار گذاشتن این تصورات غلط گام مهمی در پیشگیری از آن است.
چرا جلوگیری از سرقت ادبی اهمیت دارد؟
جلوگیری از سرقت ادبی برای حفظ اعتبار علمی و حرفه‌ای رعایت حقوق مالکیت فکری دیگران ترویج صداقت و امانت‌داری در تولید دانش و هنر و اجتناب از پیامدهای جدی آموزشی حرفه‌ای و قانونی ضروری است.
چه تفاوتی بین پارافریز و نقل قول مستقیم وجود دارد؟
پارافریز بازنویسی ایده با کلمات خودتان است (با ارجاع) در حالی که نقل قول مستقیم استفاده عین به عین از کلمات منبع است که باید داخل علامت نقل قول و با ارجاع دقیق آورده شود.
iThenticate چیست و چگونه کار می‌کند؟
iThenticate یک نرم‌افزار پیشرفته تشخیص سرقت ادبی است که متن را با پایگاه داده عظیمی از منابع منتشر شده و اینترنتی مقایسه کرده و بخش‌های مشابه را برای کمک به نویسنده در شناسایی موارد احتمالی سرقت ادبی گزارش می‌دهد.
آیا سرقت ادبی شامل ایده‌ها نیز می‌شود؟
بله سرقت ادبی نه تنها شامل استفاده بدون اجازه از کلمات دیگران است بلکه استفاده از ایده‌ها مفاهیم ساختار استدلالی یا داده‌های خاص یک منبع بدون ارجاع‌دهی مناسب نیز سرقت ادبی محسوب می‌شود.
چگونه باید بفهمیم که متن ما سرقت ادبی دارد یا خیر؟
برای اطمینان باید در تمام مراحل نگارش به دقت منابع را مستند کنید از تکنیک‌های صحیح پارافریز و نقل قول استفاده کنید و در نهایت متن خود را با استفاده از نرم‌افزارهای معتبر تشخیص سرقت ادبی بررسی نمایید.