چرا وضعیت برجام روز به روز پیچیده‌تر می‌شود؟؛ گفت‌وگو با مهدی مطهرنیا

چرا وضعیت برجام روز به روز پیچیده‌تر می‌شود؟ آیا رویکرد دولت به مذاکرات می‌تواند ایران را به اهدافش برساند؟ چه چالش هایی در این زمینه وجود دارد؟

اولین کاری که دولت باید انجام می داد این بود که فضای سیاسی داخلی را با فضای بین المللی مرتبط کند. در سیاست هم محیط بیرونی بر محیط داخلی تأثیر می گذارد و هم محیط داخلی بر محیط بیرونی که گسستن این رابطه پیامدهای منفی خواهد داشت. در داخل، برای دولتی که مدعی انقلابی است و به دنبال احیای گفتمان انقلاب است و مذاکرات ایران و آمریکا و مذاکرات محمدجواد ظریف برجام نوعی تعهد تلقی می شود. در سال 2015، پس از امضای برجام، رئیس اجرایی شرایطی را برای اجرای برجام پیشنهاد کرد که در نهایت اجرایی نشد. همزمان با خروج ایالات متحده از برجام در دوران ریاست جمهوری ترامپ، برخی از آتش زدن برجام صحبت کردند. البته ایران در برجام ادامه داد و این وضعیت تا امروز ادامه داشته است. ترور سردار سلیمانی و خروج از پروتکل الحاقی طبق مصوبه شورای اسلامی و روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی منجر به خروج ایران از برجام نشد.

چون توافق برجام تا این حد به تعویق افتاده است؟ دولت در این زمینه چه تصمیمی خواهد گرفت؟

واقعیت این است که اگر دولت امروز موافقت کند، دولت ایران کمتر از آنچه در برجام 2015 به دست آورده است، می‌رسد. دولت قصد دارد امروز موافقت کند. ایالات متحده به عنوان یک ابرقدرت اتمی، اهمیت چندانی به داشتن انرژی هسته ای صلح آمیز یا بمب اتمی ندارد. با این حال، پرونده هسته ای یک تله راهبردی برای بلند کردن ایران و فشار بر تهران تحت لوای جمهوری اسلامی است. بنابراین آمریکا از این تاکتیک استفاده کرده و همواره نظم منطقه ای و جهانی ایران را زیر سوال برده است. تثبیت نظریه جنگ نامتعادل با آنچه اکنون می بینیم به نوعی در حال تبدیل شدن به یک نیروی استراتژیک است.

دولت می گوید تلاش خواهد کرد تا شرایط زندگی شهروندان خود را بدون پیوند دادن اقتصاد کشور به برجام بهبود بخشد. آیا این رویکرد در نهایت محقق خواهد شد؟ دولت در مورد مذاکرات و توافق چه تصمیمی خواهد گرفت؟

دولت می خواهد وضعیت را حفظ کند. به عبارت دیگر حفظ وضعیت برای دولت بهترین است. با این حال رئیسی سعی می کند با همان روندی که انجام داد به مذاکره ادامه دهد. کشورهای غربی نیز بر این باورند که روند فرسایش مذاکرات، ایران را به دوری از توافق و تمرکز بر دستیابی به تسلیحات هسته‌ای سوق می‌دهد. بنابراین مجازات ها را افزایش می دهند. با افزایش تحریم ها، جمهوری اسلامی تحت فشار اقتصادی بیشتری قرار گرفته است. از سوی دیگر، اگر دولت در این شرایط به توافق نرسد، باید منتظر فشار بیشتر علیه تهران و ائتلاف منطقه ای و جهانی بود. طرف مقابل به دنبال بازی شطرنج می باشد و به همین دلیل این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد.

کشورهایی که می خواهند میان ایران و کشورهای غربی و مذاکرات محرمانه میانجیگری کنند چه نقشی در آینده برجام خواهند داشت؟ بالاخره آیا این کشورها می توانند سرنوشت برجام را تغییر دهند؟

مذاکرات اخیر ساده تر از گذشته بوده است. با این حال، مذاکرات ایران و غرب امید روزافزونی را برای ایران برای دستیابی به توافق ایجاد می کند. طرف مقابل برخی از خواسته های ایران در مذاکرات اخیر را رد کرده و از ایران می خواهد که شرایط بیشتری را بپذیرد. نظریه پردازانی مانند کیسینجر بازگشت به مذاکرات را مطلوب می دانند و می خواهند این مذاکرات نتیجه قوی تری نسبت به برجام داشته باشد. این مسائل نشان می دهد که میانجیگری های جاری نتوانسته گره مذاکرات را آنطور که انتظار می رفت باز کند. نکته مهم در این زمینه این است که پیامدهای ترس و وحشت در مذاکرات، هم آینده و هم بر پایتخت را تحت تأثیر قرار می دهد. تهران یا واشنگتن؟ کدام کشورها از توافق موقت سود بیشتری خواهند برد؟ با بازگشت به برجام، بایدن نه تنها کارت انتخاباتی برای رقابت با جمهوری خواهان خواهد داشت، بلکه تلاش خواهد کرد تا فشار بر ایران را به عنوان یک برجام حفظ کند و تهدید به استفاده از مکانیسم راه اندازی کند. بایدن با این تاکتیک می‌تواند اشتباه ترامپ را در افکار عمومی آمریکا و جهان وارد کند و با رویکردی که در پیش گرفته، ایران را کنترل کند. یعنی حتی اگر برجام پذیرفته شود و برجام به تعهدات خود بازگردد، ایران به نقطه ای می رسد که در سال 2015 بود و در آن زمان برخی ترکمانچایی را آن معامله نامیدند. به نظر می رسد در صورت توافق موقت، همه تحریم ها علیه ایران برداشته نمی شود، بلکه تنها تحریم های هسته ای برداشته می شود. از سوی دیگر، این احتمال وجود دارد که آمریکا تعهد لازم را مبنی بر عدم خروج از برجام ندهد.

نقش مذاکره کنندگان در سرنوشت مذاکرات تعیین کننده است. چقدر برای روشی که مذاکره کنندگان در مذاکرات دنبال می کنند ارزش قائل هستید؟

آنچه در این زمینه می توان گفت نسبی است. در هر دو دولت حسن روحانی، بسیاری از مخالفان برجام تحت عنوان «نگرانی» تلاش زیادی کردند تا برجام اجرایی نشود. همچنین برخی نمایندگان آمدند تا برجام را که یک سند بین المللی بود به صورت نمادین در شورای اسلامی سوزاندند. جالب اینجاست که کسانی که برجام را آتش زدند، امروز در حال مذاکره برای رسیدگی به برجام هستند. تردیدی نیست که این رفتار در ایران برای استراتژیست های آمریکایی قابل توجه است. این در حالی است که بایدن در جامعه آمریکا موقعیت آشفته ای دارد و ریاست جمهوری او کمترین جذابیت را برای مردم آمریکا داشته است. در شرایط فعلی، بایدن و دموکرات‌ها در رقابت شدید با جمهوری‌خواهان در کنگره آمریکا و برای کسب کرسی‌های انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ هستند. این اتفاقات در حالی رخ می دهد که رقیب اصلی بایدن، ترامپ، توانسته موقعیت بسیار مناسبی برای خود ایجاد کند. این وضعیت مذاکرات را پیچیده می کند. در این شرایط، ایران شرایطی را برای دستیابی به توافق تعیین کرده است که یکی از مهمترین آنها اطمینان از خروج روسای جمهور آینده آمریکا از برجام است.

* مصاحبه: احسان انصاری / چاپ شده در روزنامه آرمان ملی / سه شنبه 23 تیر 1401